هنر چاپ گرچه از قدیم وجود داشته است، اما در قرن پانزدهم با ابداعات و تفکراتی نو در اروپا وارد مرحله‌ی جدیدی شد. رشته‌ی چاپ نیز با کامل‌ترشدن، تدریجاً به‌صورت چاپ برجسته و گراورهای دستی بر روی چوب و گراورهای گود برای تصویرها ادامه پیدا کرد. البته باید دانست که از دوران باستان آثاری از چاپ های هنری به‌جا مانده است؛ آثاری همچون تمدن هخامنشیان، قدیمی‌ترین آثار بهجامانده مثل لوح‌های گِلی، مدارک مالیاتی و حک مهرهای شخصی و تصاویر و نمادهای از اجتماع ایران باستان یا اسامی شاهان، از این‌دست‌اند.
در این مقاله، به انواع چاپ های هنری پرداخته شده است که «قسمت نخستِ» آن‌را هم‌اکنون در پیش‌رو دارید.
لوحه های گلی بر اساس آن‌چه باستان‌شناسان و دانشمندان تاریخ می‌گویند، توسط قلمهای فلزی بر روی کوه‌ها کنده می‌شد و به‌صورت برجسته درون آن باقی می‌ماند. البته حاذقانی آن برجسته‌کاری را بسیار با ذوق و تبحر انجام می‌دادند و در روی لوحه‌ها و مهرهای کوچک از چاپ گود استفاده میکردند و گل‌های کوچک را با استادی تمام می‌کندند و بعد از تمام‌شدن، آن‌را در گِل نرم فرو می‌بردند که باعث می‌شد که به‌صورت برجسته در گِل بهجامانده اثر آن باقی می‌ماند به‌خصوص روی سنگ‌های قیمتی مانند دُرّ، یاقوت، زمرد و عقیق. در این‌گونه مهرها، فقط اسامی و القاب به‌صورت گود حک می شد.
انواع شاخه چاپ های هنری، بدین‌ترتیب‌اند: سیلوگرافی، سیروگرافی، لیتوگرافی، قلم‌زنی، چاپ دستی، چاپ نوری. در ادامه به توضیح هریک از این شاخه‌ها می پردازیم.
سیلوگرافی ازچاپ های هنری
سیلوگرافی (Xylography) که یکی از روش های چاپی روی چوب، لینونیوم و فایبرگلاس است، به انواع مختلف تقسیم می‌شود و جزئی از چاپ های هنری محسوب می شود.
– کندهکاری روی چوب: گونه‌‌ای از چاپ های هنری قدیمی که به‌صورت کندهکاری روی چوب انجام می‌شد. در زمان مغول، اسامی شاهان مغول حاکم بر ایران بر روی قطعات چوبی و مرکب به آن می‌زدند و پای طومارها و فرمان‌های صادرشده از طرف پادشاه می‌زدند (شاید روش اینکار را استمپ گویند).
چوب انواع مختلفی برای کندهکاری، هر نوع چوبی برای این نوع کار مناسب است: شمشاد، دستانک، گلابی. بافت سلولزی این نوع درختان با درخت‌های دیگر فرق دارد. نحوه‌ی کار بدین‌صورت می‌باشد که تصویر را روی چوب کشیده، بعد با ظرافت بسیار زیاد روی آن‌را کسانی‌که بسیار مهارت داشتند می‌تراشیدند و تصویر به‌صورت برجسته یا گود درمی‌آمد و بعد پارچه یا کاغذ را چاپ میکردند. باید قبل از آن، عمل مرکب‌زدن انجام بگیرد.
البته برای چاپ از روش معکوس روی چوب استفاده می‌شد. اگر قرار بود که چند رنگ چاپ کنند، دو حالت را پی‌رو می‌گذاشتند یا به تعداد رنگ‌ها گراور می‌ساختند. سپس گراور را عوض میکردند یا مرکب روی گراور کارکرده قرار می‌دادند. چون در آن‌زمان امکان تکثیر وجود نداشت، این روش برای زینت‌آلات کارهای هنری بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفت.
– چاپ چوب: این نوع چاپ با توجه نوع ماده‌ی مصرفی فرق دارد. باید برای گراور چاپی در چوب برش اصلی ایجاد کرد، آن‌هم به‌طوری‌که عمیق باشد. با برش کم‌عمق، تمام طرح بریده شود. تا طرح بریده‌شده‌ی Orginal با طرح روی جنس دیگر که با مداد یا ذغال کشیده‌شده مقایسه گردد. اگر تصویر مورد نظری که قرار است روی چوب بیافتد ترام‌دار باشد، در آن‌صورت با ابزارهای مخصوصی که وجود دارد باید این کار انجام شود تا خراب‌کاری صورت نگیرد.
در چاپ چوب، نوع ابزار و کیفیت فرم وجود یک اثر خوب و عالی را مطرح میکند. ترسیم طرح روی چوب یا لینولئوم اگر روشن باشد می‌توان مستقیماً روی فرم چاپ کرد، اما اگر تیره باشد مقداری مرکب را روی چوب منتقل می‌کنیم تا پس از تیره‌شدن با گچ سفیدرنگ روی آن تصویر رسم کرد.
برای انجام برش چوب، نوک تیز چاقو را داخل چوب فرو برده و بعد با مغارهای به اندازه‌ی تعیین‌شده، کندهکاری می‌کنیم و سطح گود و ناصافی را با وسیلهای دیگر صاف می‌کنیم. بعضی‌اوقات بعضی از قسمت‌ها را صاف نمی‌کنیم تا در تصویر چاپی جذاب باشد. حال اگر بخواهیم قسمتهایی را که ترک کوچک دارد را پر کنیم، آن‌را با چسب، گچ و سایر مواد پرکردنی انجام می‌دهیم، بعد آنها را با سنباده صاف می‌کنیم.
– عیدی‌سازی: چاپ های هنری دیگری به‌نام عیدی‌سازی در چوب داریم؛ بدین‌صورت که نقوش و تصاویر دلخواه را روی چوب گلابی حک کردند و قالب آن‌را مثل چاپ قلم‌کار ابتدا بر بالشتکی آغشته به رنگ سیاه می‌فشردند و روی کاغذ انداخته که بعد مرکب باعث انتقال طرح مورد نظر روی کاغذ و بعد چاپ می‌شود.
این روش چاپ در قرن سیزدهم در جامعه‌ی صنعت‌گران عادی بوده و به‌عنوان یک هنر عامه می‌توان از آن نام برد که در بین هنرهای آن‌زمان رواج بسیار داشته است. البته این روش قالب مخصوصی داشته که باعث طراحی و نقاشی‌های فراوانی در طبیعت روی انواع چاپ‌ها و مواد چاپی دیگر می‌شده است.
– کندهکاری مثبت و منفی: در کندهکاری به‌صورت مثبت، تصویر برجسته است. ابتدا با قلمهای بسیار تیز و ابزارهای مخصوص اینکار اطراف آن نقشه‌ای که مورد نظر می‌باشد را گود میکردند و بعد به‌صورت سریع روی آن پارچه یا کاغذ یا هر جنسی که قرار است چاپ بشود را می‌کشیدند و آن‌وقت به سرعت آن‌را برمی‌داشتند و تصویر به‌صورت نقش یا جوهری که روی آن قرار می‌گرفت می‌افتاد که این روش کندهکاری به‌صورت پزتیو بود.
در کندهکاری به‌صورت منفی برای چاپ های هنری که روی مواد مختلف انجام می‌گرفت، روشی ساده وجود دارد. بدین‌صورت که قطعه‌سنگی را تراشیده و نقشه یا تصویری را با مداد طرح میکردند و با ابزار نوک‌تیز شروع به کندن میکردند و تا اندازه‌ای آن‌را گود میکردند (شاید بتوان گفت که در قدیم اولین‌بار چاپ گود به‌صورت پیشرفته بوده است)
بعد از آن کاغذی ضخیم را روی آن قرار می‌دادند و بعد آن‌را فشرده کرده و قسمتهایی از کاغذ روی خطوط و تصاویر در روی کاغذ قرار می‌گرفتند و تصاویر روی کاغذها نقش می‌بست و مابقی کاغذ سفید می‌ماند و بدین‌صورت تصویر سفید می‌شد و حالت منفی می‌گرفت. می‌توان این حالت را برای نابینایان استفاده کرد.
– چاپ لینولئوم: وسایل مورد نیاز برای این نوع چاپ مثل چاپ چوب است. برای تهیه‌ی لینولئوم وسیلهای مهم برای بریدن لازم است. گونیا و وسایلی مثل تیغ داشته باشیم. برای اینکه طرح را روی جنس مورد نیاز بیاندازیم از کاغذ کپی استفاده می‌کنیم. طرح روی سطوح تیره توسط کاغذ کپی سفید صورت می‌گیرد و برای انتقال طرح روی سطح سفید از کاغذ کربن استفاده می‌کنیم.
برای کپی می‌توان از کاغذ ترانسپارت (پوستی یا کالک) استفاده کرد. برای کپی توسط انتقال روی فرم، قلمهای فولادی، خطوط محیطی تصاویر را از کاغذ ترانسپارت یا کاغذ کپی به‌خوبی به فرم انتقال می‌دهند. بعد از این کار بلافاصله کار برش آغاز می‌شود و خطوط و اشکال خوب حفظ می‌شوند. باید مواظب بود که قطعه‌ای بزرگ بریده نشود؛ در این‌صورت دیگر اینکار امکان‌پذیر نیست. به مجردی که خطوط اصلی فرم به‌طور واضح خود را نشان دادند غلتک نورد مرکب را می‌زنیم و فرم مرکب می‌خورد. سطح‌هایی که نباید چاپ شوند را پاک می‌کنیم.
اگر بخواهیم طرحی را برای چند رنگ استفاده کنیم، ابتدا طرح اولیه را به‌صورت رنگی کار می‌کنیم و بعد آن‌را چاپ می‌کنیم و به‌جای تصویر طراحی‌شده منظور می‌شود. برای به‌وجودآوردن طرح‌های چندرنگ، طرح اولیه را به‌صورت رنگی کار کرده و سپس آن‌را چاپ می‌کنیم. روی طرح آن‌قدر اصلاحات انجام می‌دهیم تا شکل و رنگ خود را پیدا کند.
– چاپ پارچه یا کلاقه‌ای: قدیمی‌ترین مدرک مربوط به این چاپ، به زمان مصریان و اندونزی و کشور چین برمی‌گردد که به‌ترتیب به کشورهای دیگر صادر می‌شد. نام دیگری که این نوع چاپ دارد به‌نام «باتیک» می‌باشد. به‌هرصورت این نوع چاپ از کهن‌ترین چاپ‌ها می‌باشد. ساخت چاپ باتیک حکایت از قالب‌های قلم‌کاری دارد. قدیمی‌ترین قالب‌های تراشیده‌شده در نیشابور سده‌ی چهارم و پنجم به‌دست آمده که حاکی از آن است روی ابریشم کار می‌شده است. به‌هرصورت این چپ آرام‌آرام به کشورهای دیگر راه یافت و در هر کشوری بسته به سلایق آن شرایط اجتماعی به داخل راه یافت.
باتیک از ماده‌ای به‌نام سقز به‌علاوه‌ی موم و پارافین است. صورت ابتدایی آن بدین‌ترتیب است که برگ درخت موز به‌علاوه‌ی سود سوزآور به‌علاوه‌ی خاک رس ماده‌ای مقاوم را حاصل میکند که با قلم‌مو تمامی پارچه را رنگرزی می‌کنند و پس از شست‌وشو، قسمت‌های اصلی به رنگ رنگین می‌شود. اما در کشور ایران به‌جای برگ موز از بیمه‌ی گوسفند و موم خالص عسل و سقز خام استفاده می‌شد. نام دیگر آن واکس می‌باشد که اسمی بین‌المللی است و در آذربایجان به‌نام روغن کلاقه‌ای می‌باشد؛ به‌خاطر همین به آن چاپ کلاقه‌ای می‌گویند.
از دوره‌های صفویه این نوع چاپ بر روی کتان با مهر چوبی کار می‌شده و به همین‌دلیل به اسم قلم‌گیری معروف شده است. قدیمی‌ترین قلم‌کاری، قلم‌کاری ابریشم در «ژرم‌پشون» نگه‌‌داری می‌شود و متعلق به قرن دوازدهم در اصفهان می‌باشد.
– مراحل چاپ باتیک: صمغ‌گیری ابریشم، ساخت قالب، تهیه‌ی واکس باتیک، رنگرزی، باتیک‌گیری، شستن پارچه هرکدام را مختصر توضیح می‌دهیم. مقداری آب و صابون را با کربنات دوسود به پارچه آغشته می‌کنیم و بعد نیم‌ساعت آن‌را می‌جوشانیم و بعد از اتمام کار آب سرد گرفته اطو می‌کنند. ابتدا نقشه‌ی اصلی را روی کاغذ می‌کشند و نقشه را تفکیک می‌کنند و نقشه‌هایی که قطعه می‌باشد روی تخته‌ی سه‌لا می‌زنند و اطراف آن‌را می‌برند. سقز را در ظرف مسی ذوب می‌کنند و بعد پیه و موم می‌زنند؛ با اینکار پارچه مقاوم شده و طرح‌اندازی روی پارچه انجام می‌شود و پس از رنگ‌آمیزی دیگر این ماده‌ی مقاوم از پارچه برداشته خواهد شد.
سه نوع رنگ داریم: Reactive، جوهری و گیاهی. حال باید واکسی را که در مرحله‌ی سوم روی پارچه قرار داده بودیم برداریم. مقداری پیه‌ی خالص گاو و گوسفند را حرارت آب کرده و مرتب حرکت می‌دهند و سپس پارچه در آن انداخته و بعد درآورده، حال با آب سرد می‌شویند و با صابون رنده‌شده تدریجاً روی آن‌را با آب حل کرده و بعد در ظرف آب گرم قرار داده و بعد با نشاسته و سریشم آهار می‌دهند. چاپ باتیک شیوه‌‌هایی را برای چاپ احراز کرده است که نام آنها به این ترتیب است: چاپ مستقیم – چاپ برداشت – چاپ با شابلون – نقاشی باتیک – شیوهی تار عنکبوت – شیوهی باندا – بدون رنگرزی و ردون تهیه‌ی رنگ.
سیروگرافی (شابلونی)
سیروگرافی که جنس آن از فرم و توری است و تحت سیستم چاپ استنسیل است، در سال ۱۹۰۷ میلادی کشف شد. چاپ سیلک از چاپ های هنری متنوع است که در شکل‌ها و اندازه‌های گوناگون برای خلق آثار هنری و گونه‌های متفاوت روی کالاها استفاده می‌شود. این امر باعث شده است که چاپ سیلک از گسترده‌ترین چاپ‌ها در تمامی زمینه‌ها به‌علت انعطاف چاپی آن باشد.
با چاپ سیلک می‌توان روی بطری، شیشه، کاغذ، لیوان و شیشه‌های کریستالی چاپ کرد. این نوع چاپ روی ساعت، خودکار و یا روی بدنه‌ی هواپیما چاپ نمود. این نوع چاپ برای پارچه‌های ظریف بسیار کاربرد دارد.
– روش چاپ: طریقه‌ی چاپ آن بدین‌صورت است که پارچه‌ی ابریشمی نازک مشکی را با اتصال به کلاف به‌عنوان تکیه‌گاهی که برای ورقه‌ی استنسیل به‌کار می‌رود، به شبکه‌ی ابریشمی می‌چسبانند. نوعی از ابریشم چنان‌که مشخص است به‌گونه‌ای است مرکب را از خود عبور می‌دهد و این نوعی از برتری چاپ هنری سیلک است. در چاپ سیلک، پارچه یا توری همان فرم و کلیشه می‌باشد و بعد از آن، مرکب بر روی جسم مورد نظر می‌نشیند.
البته شناخت توری برای چاپ مورد نظر بسیار حائز اهمیت است. چون دائماً جنس چاپ‌شونده عوض خواهد شد. برای چاپ مناسب توری، یک‌سری ویژگی‌ها دارد؛ از جمله اینکه ابریشم طبیعی از این ابریشم قدیم استفاده می‌شده و جدیداً از الیاف‌های مصنوعی و محکم‌تر برای اینکار استفاده می‌کنند.
ابریشم طبیعی ۷۷ درصد ماده‌ی فیبرون، ۲۲ درصد ماده‌ی سریون و موادی دیگر توری ابریشمی با برداشتن این مواد در مقابل مواد شیمیایی و حلال‌‌ها مقاوم است و تنها اسید و بازهای باغلظت ۵ درصد به بالا می‌توانند ابریشم را از بین ببرند.
تورهای ابریشمی درجه‌های مختلفی دارند که هرکدام به درجه برای کاری مناسب هستند، چون مرکب از منفذهای بسیار درشت زودتر عبور میکند ولی از منفذهای ریز دیرتر و متناسب‌تر. الیافی دیگر داریم به‌نام الیاف مصنوعی (نایلون) که پلی‌آمید است و خیلی سخت و مقاوم می‌باشد و بسیار علای و کشش‌پذیر بوده که می‌توان آن‌را از الیاف نساجی آماده کرد و چروک نمی‌شود و برای چاپ روی مواد شکسته بسیار چاپ خوبی و درجهی یک درمیآید.
برای چاپ از فرم‌های دیگری استفاده می‌شود که هرکدام خاصیتی منحصربه‌فرد دارند. برای چاپ روی مواد مختلف، توری‌ها شماره‌هایی دارند که از بین پانزده تا دویست نخ در سانتی‌‌متر شماره‌گذاری می‌شوند.
بعضی از سیلک‌کاران بر اساس جدول خاصی کار می‌کنند، مثل درجهی استانداردی که وجود دارد که شامل این موارد است:
– S: سطح توری به مقدار ۴۵ درصد باز باشد؛
– T: سطح توری به مقدار ۳۰ درصد باز باشد؛
– MD: به مقدار ۲۰ درصد و کمتر.
البته توریهایی داریم که مقدار سوراخ‌هایی کمتر دارد. ظریف‌ترین دارای توری نمره‌ی پانزده است که سوراخ‌ها بر اساس گره‌خوردن تار و پود تنظیم شده برای کارهای تن‌پلات که دارای سطح وسیعی برای طرح‌ها خواهد بود. باید توریهایی با صفر و یک استفاده گردد. کلاف خود دارای نوع‌‌هایی از فلز یا چوب است.
هرکدام از توری‌ها که استفاده گردد باید محکم و بسیار خشک باشد تا تغییر حالت در اثر کار و محیط اطرافش ندهد. در ضمن باید دقت نمود کلاف‌ها با تروی‌‌ها خوب به هم قفل شوند و خود توری‌ها موج نداشته باشند. جنس خود کلاف باید اگر از درخت چوب ساختیم کاج سفید باشد. بدین‌ترتیب هم مقرون‌به‌صرفه است و هم راحت‌تر کار می‌شود.
اگر بخواهیم با کلاف چوبی، چاپ چندرنگ بزنیم، باید بسیار مواظب و ظرافت‌های لازم را انجام دهیم. اما برای چندرنگ‌بودن اگر از کلاف فلزی که جنسش از پروفیل خواهد بود استفاده کنیم بهتر است.
شابلون چاپ سیلک با حساس‌کردن آماده‌ی چاپ می‌گردد و بعد طرح آماده و روی آن ثبت می‌گردد. مرکب‌های مورد استفاده در این چاپ براق، مات، براق پوشش و فسفری می‌باشد. ابتدا مقداری مرکب را روی شابلون انتقال دهیم. اینکار توسط کاردک صورت می‌گیرد. با فشار یک‌نواخت همین کاردک را روی شابلون کشیده و شروع به چاپ می‌کنیم. برای چاپ کارهای رنگی ابتدا رنگ‌های روشن و بعد رنگ‌های تیره چاپ می‌شوند.
برای چاپ صفحات نازک اگر سیستم مکنده‌‌ای برای نچسبیدن داشته باشیم کار بسیار خوب درمیآید. برای خشک‌کردن کارهای چاپی به‌صورت افقی در پالت آویزان می‌کنند. از نقاط ضعف این چاپ، سرعت کم و دیر خشک‌شدن آن است و از مزایای آن این است که چاپ روی هرگونه شیئی (کوچک، بزرگ و تخت) انجام‌پذیر است. در حال‌حاضر این نوع چاپ با ماشین‌آلات پیشرفته انجام می‌شود.
آرش آذری‌سیسی
