در این پژوهش، روند شکل‌گیری کارگاه های صحافی و مرمت کاغذ در ایران، از قاجار تا به امروز مطالعه و بررسی قرار گرفته است تا در پایان بتوان به نتیجه‌گیری صحیح و جامعی دست پیدا کرد.
هدف از این مقاله، دست‌یابی به سیر تحول کارگاه های صحافی و مرمت کاغذ از ابتدا تا به امروز، معرفی استادان مربوطه و معرفی آثار شاخص مرمّت شده توسط آن ها است. نخستین کارگاه مرمّت آثار کاغذی در حدود ۱۵۰ سال پیش در آستان قدس رضوی ساخته شد و با طرح لقب صحاف باشی، این شغل از مشاغل رسمی کشور به حساب آمد و به دلیل اهمیت این موضوع، حتی تعدادی از افراد به فرنگ فرستاده شدند تا علاوه‌بر روش‌های سنتی در ایران، با آخرین دست‌آوردهای اروپایی نیز آشنا شوند.
در این تحقیق از روش مطالعه میدانی شامل شناسایی آثار شاخص کاغذی و مصاحبه با اساتید، بازدید از کارگاه های صحافی فعال مرمت کاغذ و روش مطالعه کتابخانه‌ای شامل بررسی مستندات، کتاب‌ها، مدارک، اسناد و… استفاده شده است.
در این پژوهش، روند شکل‌گیری کارگاه های صحافی و مرمت کاغذ در ایران، از قاجار تا به امروز مطالعه و بررسی قرار گرفته است تا در پایان بتوان به نتیجه‌گیری صحیح و جامعی دست پیدا کرد.
۱- آستان قدس رضوی مشهد
گرچه صحافی و جلدسازی از دوره‌های گذشته که شاخص ترین آن مربوط به دوره تیموری است مرسوم بوده، اما قدمت صحافی به‌صورت تشکیلات اداری در ایران به حدود ۱۵۰ سال پیش در کارگاه مرمّت کتابخانه رضویه (آستان قدس رضوی) برمی‌گردد؛ البته پیشینه خود کتابخانه متعلق به سال ۱۱۵۹ هجری‌قمری است.
قرآن‌ها و کتاب های وقفی موجود در کتابخانه آستان قدس که از وقف آن‌ها سال‌ها گذشته بود، به‌مرور در معرض آسیب های مختلف قرار گرفتند و این وضع نیاز به مرمّت را دوچندان کرد و لذا این حرفه در دوره قاجاریه به‌ویژه در زمان ناصرالدین شاه به‌صورت یکی از مشاغل رسمی کتابخانه درآمد.
در این دوره تلاش هایی برای آشناکردن صحافان سنتی با شیوه اروپایی صورت گرفت. به همین‌دلیل در سال ۱۲۷۵ هجری‌قمری در آستان قدس رضوی و اداره دارالطباعه ناصری، لقب و سمت «صحاف مخصوص کتابخانه» یا «صحاف باشی» به جوانی که در فن صحافی مهارتی به هم رسانیده و جزو ۴۲ نفر محصل ایرانی اعزام‌شده به فرنگ بود، داده شد. لذا نخستین کسی‌که چنین لقبی گرفت، «ملاحسین صحاف‌باشی» در سال ۱۲۹۰ هجری‌قمری است. همچنین بدین‌منظور مکانی تحت عنوان «اطاق صحاف‌باشی» در کتابخانه برای این کار اختصاص یافت و ایشان تربیت جمعی از افراد را جهت آموزش صحافی به عهده گرفت.
دیدگاه حاکم در مرمّت و صحافی اسناد و نسخه خطی موجود در ادوار گذشته، دیدگاهی سنتی بوده که سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته است و از مواد و روش‌های سنتی نیز استفاده می‌کردند.
ملاحسین صحاف‌باشی، درگذشته ۱۲۸۳ هجری‌شمسی / ۱۳۲۲ هجری‌قمری (منبع: آقای عتیقی‌مقدم، ۱۳۹۰)
هنرمندان و صحافانی به اسامی ملامحمدزمان، میرمحمود و محمدرضا که در سال ۱۰۸۵ صحاف آستانه بوده‌اند و نیز مجلّدان به‌نامی در اواخر قرن ۱۳ و اوایل قرن ۱۴ هجری‌قمری نیز به اسامی عزیزمغل، میرزا احمد مذهب‌باشی، میرزا ابوالقاسم خوشنویس‌باشی، ملاحسین صحاف‌باشی و فرزندان‌شان، میرزا فضل‌اله، میرزا نصراله، میرزا محمدعلی صحاف‌باشی و از متأخرین استاد محمدحسین عتیقی‌مقدم در کتابخانه قدس رضوی سابقه خدمت دارند که آثارشان احیاکننده نام آنان است و همگی از سبک و شیوه‌های سنتی اسلامی و ایرانی پیروی می‌کردند.
یادداشت میرزا فضل‌اله صحاف‌باشی درباره مرمّت نسخه‌ای از قرآن‌کریم متعلق به کتابخانه رضویه در سال ۱۰۷۸ هجری‌قمری (منبع: مجموعه شخصی عتیقی، ۱۳۹۰)
«یکی از شاهکارهای هنری مرحومان ملاحسین صحاف‌باشی، میرزا احمد مذهب‌باشی و میرزا ابوالقاسم خوشنویس‌باشی که قرآن‌های پاره و مستعمل را حقیقتاً احیا کرده‌اند، قرآن یاقوت مستعصمی می‌باشد» (نقل‌قول از آقای عتیقی‌مقدم).
ورق مندرس نمونه از قرآن، به قلم یاقوت مستعصمی (منبع: هراتی، نگره، شماره ۴)
«پس از تأسیس نخستین چاپخانه‌های دولتی در ایران در سال ۱۲۵۶ هجری‌قمری توسط منوچهرخان گرجی (معتمدالدوله)، اولین کارگاه صحافی در چاپخانه‌های دولتی نیز به‌وجود آمد.
در سال ۱۲۶۰ هجری‌قمری، چاپخانه سنگی استاد حاج‌عبدالمحمد، دارای کارگاه صحافی مجهزی بوده است و پس از آن دیگر چاپخانه‌ها نیز مجهز به کارگاه صحافی شدند.
در سال ۱۲۶۸ هجری‌قمری پس از گشایش مدرسه دارالفنون و تأسیس چاپخانه سنگی مدرسه دارالفنون جهت چاپ کتاب های درسی مدرسه، این چاپخانه نیز دارای کارگاه صحافی گردید» (نقل‌قول از آقای متین‌رضا).
ناصرالدین شاه پس از سفر سال ۱۲۹۰ هجری‌قمری به اروپا و بازدید از موزه‌های بزرگ کشورهای غربی، بر آن شد تا در ارگ سلطنتی موزه‌ای به همان شیوه برپا کند. این بنا در سال ۱۲۹۹ هجری‌قمری پایان یافت و مورد بهره‌برداری قرار گرفت و به‌دلیل اهمیتی که ناصرالدین شاه برای حفظ و نگه‌داری کتب مجموعه کاخ گلستان قائل بود، صحاف معروفی به‌نام «صحاف‌باشی» به استخدام کاخ درآمد که به کارهای مرمّت و صحافی می‌پرداخت.
صحاف‌باشی تهران در دوره ناصرالدین‌شاه (منبع: استاد متین‌رضا، ۱۳۹۰)
ادامه دارد…
