در این پژوهش، روند شکل‌گیری کارگاه صحافی و کارگاه مرمت اسناد کاغذی در ایران، از قاجار تا به امروز مطالعه و بررسی قرار گرفته است. در قسمت نخست به کارگاه مرمّت کتابخانه رضویه (آستان قدس رضوی) پرداختیم و در بخش دوم نیز به کارگاه های سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، مجلس شورای اسلامی، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران و کتابخانه آیت‌اله مرعشی‌نجفی در قم پرداخته شد، در این بخش هم موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س)، موزه ملک تهران، موزه ملی ایران و … خواهیم پرداخت.
هدف از این مقاله، دست‌یابی به سیر تحول کارگاه‌های مرمّت کاغذ از ابتدا تا به امروز، معرفی استادان مربوطه و معرفی آثار شاخص مرمّت‌شده توسط آن‌ها می‌باشد. نخستین کارگاه مرمّت آثار کاغذی در حدود ۱۵۰ سال پیش در آستان قدس رضوی ساخته شد و با طرح لقب صحاف‌باشی، این شغل از مشاغل رسمی کشور به‌حساب آمد و به‌دلیل اهمیت این موضوع، حتی تعدادی از افراد به فرنگ فرستاده شدند تا علاوه‌بر روش‌های سنتی در ایران، با آخرین دست‌آوردهای اروپایی نیز آشنا شوند.
در این تحقیق از روش مطالعه میدانی شامل شناسایی آثار شاخص کاغذی و مصاحبه با اساتید، بازدید از کارگاه‌های فعال مرمّت کاغذ و روش مطالعه کتابخانه‌ای شامل بررسی مستندات، کتاب‌ها، مدارک، اسناد و… استفاده شده است.
در این پژوهش، روند شکل‌گیری کارگاه‌های صحافی و مرمّت کاغذ در ایران، از قاجار تا به امروز مطالعه و بررسی قرار گرفته است تا در پایان بتوان به نتیجه‌گیری صحیح و جامعی دست پیدا کرد.
۶- موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) در قم
کارگاه مرمت اسناد و آثار تاریخی موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) در قم نیز زیر نظر آقای اردشیر مجردتاکستانی در سال ۱۳۷۱ به‌منظور ترمیم، بازسازی و آفت‌زدایی قرآن‌های خطّی آستانه مقدسه و مرمّت و بازسازی قرآن‌های آسیب‌دیده احداث شد.
۷- موزه ملک تهران
کارگاه مرمت اسناد موزه ملک، از ابتدای تأسیس موزه، طبق وصیت‌نامه مرحوم ملک ایجاد شد ولی در برهه‌هایی از زمان تعطیل و غیرفعال بود. اما از سال ۱۳۷۵، با انتقال آثار مجموعه ملک از کتابخانه قدیم در بازار بین‌الحرمین به محل کنونی و بازگشایی کتابخانه و موزه ملی ملک در سال ۱۳۷۶، ضرورت تشکیل بخش حفاظت و مرمّت احساس شد. در این‌راستا آقای حسن فیضی‌راد که از سال ۱۳۷۱ به استخدام موزه درآمده بود در این بخش کار خود را پی گرفت.
در سال ۱۳۸۰ طبق دستور سازمان موقوفات ملک، طرح تجهیز آزمایشگاه و کارگاه در دستور کار قرار گرفت و در شهریور ۱۳۸۲ رسماً فعالیت خود را آغاز نمود. طرح بازسازی و بهینه‌سازی ساختمان مؤسسه نیز در نیمه دوم سال ۱۳۸۸ به اجرا درآمد. (نقل‌قول غیرمستقیم از فیضی‌راد،۱۳۹۰)
کارگاه مرمت اسناد موزه ملک تهران
۸- موزه ملی ایران
از سال‌های نخستین شکل‌گیری موزه ایران باستان (موزه ملی ایران)، مرمّت آثار تاریخی در این موزه به‌گونه‌ای که فراخور نیازهای آن زمان بوده، انجام می‌گردیده است. در ادامه، در سال ۱۳۶۳ هسته اولیه واحدی تحت عنوان بخش مرمّت، در کنار سایر بخش‌های چهارگانه اصلی این موزه ایجاد گردید.
از سال ۱۳۷۵ تاکنون نیز همزمان با آغاز همکاری خانم مهناز عبداله‌خان‌گرجی با بخش مرمّت موزه ملی ایران، امکان فعالیت و به‌کارگیری تدریجی تعدادی از فارغ‌التحصیلان رشته مرمّت آثار تاریخی و توسعه فعالیت‌های این بخش در زمینه اجرای برنامه‌های مرمّتی و حفاظتی بر روی آثار گوناگون کاغذی میسر گردیده است. (نقل‌قول از گرجی، ۱۳۹۰)
کارگاه مرمت اسناد موزه ملی ایران
۹- کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران
مرکز آسیب‌شناسی، حفاظت و مرمّت کتب خطی و اسناد تاریخی و بازسازی کتب چاپی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران در سال ۱۳۷۶، توسط آقای احمد قائم‌مقامی و سایر کارشناسان ورزیده و متخصّص با مجهزترین تشکیلات و امکانات و در دو سالن بزرگ و مجزا، سالن آزمایشگاه و کارگاه تخصصی ترمیمی مورد بهره‌برداری قرار گرفت. (نقل‌قول غیرمستقیم از قائم‌مقامی، ۱۳۹۰)
بیشتر بخوانید: سیر تحول تأسیس کارگاه مرمت کاغذ از دوره قاجار تا به امروز
۱۰- پژوهشکده حفاظت و مرمّت آثار تاریخی-فرهنگی
گروه حفاظت و مرمّت آثار کاغذی پژوهشکده حفاظت و مرمّت آثار تاریخی-فرهنگی، همزمان با تشکیل سایر گروه‌های تخصصی در سال ۱۳۷۹ به سرپرستی خانم فروغ‌کاسب در پژوهشکده شکل گرفت و فعالیت‌های پژوهشی و اجرایی خود را در زمینه حفاظت و مرمّت کتب و نسخ خطی آغاز نمود که تاکنون نیز به فعالیت‌های خود ادامه داده است.
۱۱- کاخ گلستان تهران
در تابستان همین سال، کارگاه مرمت اسناد کاخ گلستان زیر نظر آقای حسن فیضی‌راد آغاز به کار کرد که تا سال ۱۳۸۸ فعال بود. در این مدت، مرمّت و صحافی بسیاری از کتب، مرقعات، فرمان‌ها، اسناد و… در این کارگاه انجام شد.
لازم به ذکر است که در سال ۸۰-۱۳۷۹ شخصی به نام خانم مورتر اسمیت از امریکا جهت مرمّت کتب کاخ گلستان به ایران آمد و در حدود یک‌ماه نیز در کارگاه مزبور مشغول‌به‌کار بود و حتی برگه‌هایی از مرقعات گلشن را نیز مرمّت نمود. (نقل‌قول غیرمستقیم از فیضی‌راد، ۱۳۹۰)
۱۲- بنیاد ایران‌شناسی
بنیاد ایران شناسی نیز حدود سال‌های ۷۸-۱۳۷۷، طبق قراردادی که با آقای کامبیز درویشی امضا شده بود، کتب و اسناد خود را جهت مرمّت و صحافی به سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ارسال می‌کرد، اما بعدها کارگاهی در این بنیاد راه‌اندازی شد که با یک‌نفر پرسنل کار خود را آغاز کرد.
این کارگاه بعد از قریب به ۵ سال فعالیت، برای مدتی تعطیل شد تا آن‌که مجدداً در سال ۱۳۸۶ زیر نظر خانم لی‌لی کردوانی کار خود را پی گرفت. (نقل‌قول غیرمستقیم از کردوانی، ۱۳۹۰)
نتیجه‌گیـری
اسناد و کتب تاریخی برگرفته‌شده از دست‌آوردهای فکری و فرهنگی اقشار مختلف جامعه هستند؛ بنابراین لازم است همگام با هرگونه برنامه‌ریزی حفاظتی و مرمّتی و نیز ایجاد کارگاه‌های مرمّت کاغذ، توجه کافی به مسائلی همچون اصلاح و ارتقاء افکار عمومی نسبت به آثار تاریخی انجام شود.
با توجه به مطالعات انجام‌شده می‌توان بر روند رو به رشد کارگاه های صحافی و مرمّت کاغذ در ایران صحه گذاشت. این بررسی‌ها ثابت نمود که از سال ۱۳۵۵ به بعد امکانات و مطالعات علمی در زمینه صحافی و مرمّت رو به رشد بوده و روز‌به‌روز به افراد متخصص در این زمینه نیز افزوده می‌گردد؛ لذا پیشنهاد می‌شود با توجه به حجم انبوه آثار فرهنگی در مراکز مختلف و پراکنده در سراسر کشور، از تخصص این نیروها بهره کافی گرفته شود.
نمودار تأسیس کارگاه های نسخ خطی
