چاپ برجسته
چاپ، اثـری است که توسط دستگاه های مختلف روی سطوحی مانند کاغذ، مقوا، پارچه، فلز و غیره انتقال داده می‌شود و چاپ کردن شامل انواع روش های بسیار گسترده و گوناگون است که با پیشرفت علم و فناوری آنها نیز حرکتی روبه جلو داشته و کار چاپ را با بهره مندی از کامپیوتر و ماشین های دیجیتال راحت تر کرده است. در اصل عمل چاپ کردن یعنی انتقال اطلاعات مورد نظر از روی فرم چاپی به سطوحـــی ماننــد کاغــذ، پارچــه و غیره. در ادامه مطلب به بررسی چاپ برجسته می پردازیم.
چاپ برجسته، لترپرس یا رلیف به روشی از فرآیند چاپ گفته می‌شود که طرح موردنظر روی فرم چاپ که در این روش به آن کلیشه می‌گویند به‌صورت برجسته شکل گرفته و پس از تغذیه این سطح توسط مرکب بر اثر فشار و تماس، عمل چاپ روی ماده چاپ شونده صورت می گیرد.
مرحله قبل از چاپ
برای ساخت فرم چاپ در این روش می توانیم از سطوح سخت و یا نرم استفاده کنیم که ایجاد برجستگی روی آن ها از روش های گوناگون قابل اجرا است، در این بخش به چگونگی ساخت فرم چاپ به روش های حروف چینی و عکاسی که از لحاظ صنعتی و اقتصادی مورد توجه قرار دارد توضیح داده می شود.
۱- حروف چینی
حروف چینی از متداول ترین روش های ساخت کلیشه سخت به شمار می رود. این کار توسط حروف چین (کمپوزیتور) در حروف چینی (کمپوزینک روم) انجام می‌شود. در گذشته کار حروف‌چینی را مستقیماً با دست انجام می‌دادند ولی امروزه اغلب به سفارشات برای حروف‌چینی توسط ماشین صورت می‌گیرد. برای حروف‌چینی باید حروف‌چینان یک سابقه ذهنی از صفحه‌آرایی داشته باشند زیرا با مشاهده کمترین نقایص باید حروف‌چینی تجدید شود که این کار مستلزم هزینه‌های زیادی خواهد بود.
الف – حروف‌چینی دستی
به حروفی که با دست چیده می‌شود ریخته می‌گویند. حروف‌چینان این حروف سربی را از کارخانه‌های ریخته‌گری به شکل کیلویی خریداری می‌نمایند و سپس آنها را در جعبه بزرگی به نام گارسه (تایپ کیس) که دارای خانه‌های مجزا برای هر حروف است قرار می‌دهند و پس از دریافت سفارش در هنگام حروف‌چینی حروف لازم را از خانه‌های گارسه برداشته و در ورساد (اسبابی) که مانند یک نبشی است کنار هم قرار می‌دهند تا سطح دلخواه آماده شود.
سپس روی آن یک اشپون برای ایجاد فاصله بین دو پاراگراف قرار داده و آن را در رانگا (سینی فرم چاپ) خالی می کنند. مجموعه چند سطر ورساد یک صفحه حروف چینی شده را تشکیل می‌دهد. بعد از آن که این حروف به چاپ رسید مجدداً آن را در خانه های گارسه پخش کرده تا کار دیگری را حروف چینی نمایند. برای سفارش هایی که طرح آن موجود نباشد، کلیشه لازم سفارش داده می شود و سپس حروف چینی انجام می گیرد.
ب – حروف‌چینی ماشینی
با توسعه مکانیک در صنعت چاپ اولین دستگاه‌های حروف‌چینی ماشینی در سال ۱۸۸۴ ساخته شد. این دستگاه‌ها نیمه اتوماتیک بوده و توزیع و پخش حروف با دست انجام می‌شد سپس دو سال بعد اولین ماشین‌های حروف‌چین خودکار ساخته شد، در روش‌های حروف چینی ماشینی از ماشین‌های حروف‌چینی فلزی که معمولاً سه نوع ماشین لاینوتایپ، اینترتایپ و مونوتایپ است استفاده می‌شد.
در ماشین های حروف‌چینی لاینوتایپ و اینترتایب که شیوه کاری شبیه به یکدیگر را دارند حروف سطرچین می‌شوند. برای حروف‌چینی با ماشین‌ها ابتدا حروف را ازنظر اندازه و شکل و طول سطرها در ماشین میزان می‌کنند.
سپس حروف‌چین در پشت کیبورد قرار می‌گیرد و با لمس هر یک از حروف موجود بر روی کیبورد یک ماتریس (قالب) از مگازین (فضایی که قالب‌ها در آن وجود دارد) برای همان حروف خارج شده و در کانال باریکی در جای خود قرار می گیرد و پس از آنکه یک سطر پر شد و قالب این حروف توسط فلز مذاب سطرچین شده، قالب ها مجدداً به درون مگازین بازگشته و برای قالب‌گیری مجدد آماده می‌شود. حروف‌های سطرچین شده در این ماشین‌ها نیز پس از چاپ، ذوب شده و مجدداً آماده قالب‌گیری می‌شوند.
یکی دیگر از ماشین های حروف چینی فلزی مونوتایپ است. در این ماشین برخلاف ماشین‌های لاینوتایپ که یک سطر به هم چسبیده را حروف‌چینی می‌کند، ماشین مونوتایپ حروف هر سطر را تک‌به‌تک و مجزا از هم حروف‌چینی می‌کند؛ بنابراین می‌توان برای غلط‌گیری یک کلمه از سطر را تعویض نمود در این صورت است که احتیاجی به تعویض کل سطر نیست.
حروف‌چینی در این ماشین‌ها به این صورت است که ابتدا مطلب سفارش شده توسط کیبورد به شکل یک نوار پرفراژ تهیه می‌شود و بعد آن را به ماشین حروف‌چینی داده و ماشین هر حرف از نوار را تک‌تک و به‌طور مجزا جمع نموده و قالب یک سطر را آماده می‌کند و سپس توسط فلز مذاب از روی قالب یک سطر فلزی برای چاپ آماده می‌شود. قالب‌ها پس از اتمام کار برای قالب‌گیری مجدد بازگردانده می‌شوند و سطر فلزی نیز پس از چاپ ذوب و برای قالب‌گیری بعدی آماده می‌شود.
۲- روش عکاسی
این روش برای ساخت فرم چاپ‌های سخت و نرم قابل‌استفاده است. سختی و ضخامت کلیشه‌ها بر اساس سطوح چاپی و نقوش موردنظر انتخاب می‌شوند. بهترین کیفیت این فرم چاپ‌ها هنگامی به دست می‌آید که عمل برجسته‌سازی توسط حکاکی لیزر صورت پذیرد اما روش عکاسی به دلیل صرفه اقتصادی امروزه بیشتر موردتوجه قرار دارد.
الف – ساخت کلیشه سخت
ساخت فرم چاپ‌های سخت که به‌صورت صفحات نازک به ضخامت ۱.۷۲ تا ۲ میلی‌متر با جنس روی و یا آلیاژ است بدین‌صورت است که ابتدا در تاریکخانه سطح فلز را با مواد حساس به نور می‌پوشانند و پس از خشک شدن کامل آن فیلم موردنظر را روی این سطح قرار می‌دهند به‌نحوی‌که کاملاً وکیوم شده و روی فیلم به‌صورت ماده حساس قرار گرفته باشد سپس مرحله نوردهی انجام می‌شود. این عمل باعث سخت شدن ماده حساس در مقاطعی که نور از فیلم عبور می‌کند می‌شود.
پس از پایان زمان نوردهی که با توجه به‌شدت و حجم نور، فاصله منبع نور تا سطح حساس و دمای محیط تنظیم می‌شود، فیلم را از سطح فرم چاپ جدا کرده و مرحله شستشو آغاز می‌شود. این عمل با ریخته شدن حلال مناسب به سطح چاپ فرم چاپ و برس زدن انجام می‌شود تا سطحی از ماده حساس که نور ندیده همراه با فلز در این مرحله مواد حل شده و به شکل کود روی فرم چاپی ایجاد شود.
قسمت‌هایی از مواد حساسی که پس از برخورد نور زنجیره مولکولی تشکیل داده‌اند باعث ممانعت از برخورد مواد حلال با سطح فلز شده و پس از شستشوی کامل فرم چاپ به‌صورت برجسته نمایان می‌شود.
ب- ساخت کلیشه نرم
برای ساخت کلیشه‌های نرم از مواد نرم مانند فتوپلیمرها استفاده می‌شود که در شکل‌های مایع یا جامد موجود هستند با این توضیح که شکل جامد آن بیشتر مورداستفاده قرار می‌گیرد. فتوپلیمر شامل یک ماده سیال مرتجع، مونومرهای اشباع نشده و حساس‌کننده‌های نوری یو وی هستند که قابلیت حل شدن در حلال‌های آلی را قبل از قرار گرفتن در معرض نور یو وی دارند زیرا پس از نوردهی واکنش ایجاد شده باعث تولید زنجیره مولکولی در سطح نور دیده شده و حالت خود را در این قسمت‌ها حفظ می‌کند.
در فرآیند تهیه فرم چاپ فتوپلیمر ابتدا سطح فرم چاپ توسط فیلم موردنظر پوشیده شده و سپس به‌طور کامل و یکنواخت توسط نور یو وی نوردهی صورت می‌گیرد. این کار باعث می‌شود نور در نقاط موردنظر به سطح فرم چاپ برخورد نداشته و در قسمت‌های نوردیده زنجیره مولکولی تشکیل و پلیمر سخت شود. مدت‌زمان و شدت نوردهی بر ثابت ماندن نقاط، زوایا و گوشه‌ها برجسته فرم چاپی تأثیر می‌گذارد.
سپس مرحله شستشو فرم چاپ صورت می‌گیرد در این مرحله نواحی پلیمریزه نشده فرم چاپ توسط یک حلال حل شده و قسمت‌های نوردیده به‌صورت سخت باقی می‌ماند. این عمل به‌وسیله برس زدن مکانیکی تقویت می‌شود. پس از شسته شدن کلیشه و خشک شدن آن نوردهی ثانویه بدون فیلم ادامه می‌یابد تا تمامی قسمت‌های فرم چاپ کاملاً سخت و کلیشه آماده می‌شود. فرم چاپ‌های آماده شده به تفکیک رنگ موردنظر قابل‌استفاده در دستگاه‌ها متفاوت است.
مرحله چاپ
چاپ برجسته از قدیمی ترین روش های چاپ محسوب می شود که می توان آنها را به دو گروه ماشین های مسطح و سیلندری تقسیم‌بندی کرد.
۱- ماشین‌های مسطح
در این ماشین ها از فرم‌های چاپی مسطح با جنس سخت استفاده می‌شود. این ماشین‌ها را می‌توان به دو گروه زیر تقسیم‌بندی کرد:
الف) ماشین‌هایی که فرم چاپ آن مسطح و به حالت عمودی قرار گرفته و آماده چاپ شونده روی یک سطح صاف قرار می‌گیرد مانند ماشین ملخی.
ب) ماشین‌هایی که فرم چاپ آن مسطح و به حالت افقی قرار گرفته و عمل چاپ روی ماده چاپ شونده‌ای که روی سیلندرهای استوانه حرکت می‌کند، انجام می‌شود مانند ماشین‌های تخت.
ماشین های ملخی
ماشین های ملخی از قدیمی ترین ماشین های چاپ به حساب می آیند. در این ماشین ها کار به صورت تک‌رنگ و مستقیم انجام می شود و علی‌رغم وجود تکنیک های جدید چاپ به علت حجم کم، قیمت ارزان و کارایی فراوان آن به‌عنوان یک ماشین چاپ مناسب هنوز مورداستفاده قرار می گیرد.
در این ماشین ها فرم چاپی برجسته به‌صورت حروف چینی سربی و یا کلیشه ای سخت در حالت عمودی روی نگهدارنده فرم بسته می‌شود و نوردهای مرکب که از طریق نوردهای مرکبدان پوشش داده می‌شوند، روی این فرم به‌طرف بالا و پایین حرکت کرده و قسمت‌های برجسته آن را توسط مرکب تغذیه می‌کنند. سپس ماده چاپ شونده که عموماً کاغذ و یا مقوا در ابعاد کوچک به‌صورت شیت است از تغذیه توسط ملخ‌های دوار به روی شاسی (تیگل) قرار می گیرد.
سطح شاسی نیز با استفاده از کاغذ و یا مقوا محافظت می‌شود تا از صدمه دیدن آن در مواقع وارد کردن فشار به کلیشه جلوگیری و همچنین تنظیم فشار چاپ نیز کنترل شود. پس از قرار گرفتن کار روی شاسی این سطح توسط سیلندر فشار روی محور تیگل حرکت کرده و کار را روی کلیشه قرار می‌دهد و بر اثر فشار و تماس عمل چاپ انجام می‌گیرد.
تنظیم فشار و همچنین قطع و وصل چاپ نیز به‌وسیله اهرم ویژه فشار صورت می‌گیرد. پس از انجام کار چاپ و برگشت تیگل به حالت اول ملخ‌های دوار که همچنان کار را در بر دارند آن را به قسمت تحویل منتقل کرده و کار جدید را جایگزین آن می‌کنند و کار مجدداً تکرار می‌شود. در بعضی از انواع چاپ‌ها از سیستم پودر پاش برای خشک شدن و عدم تداخل مرکب به سطح دیگر استفاده می‌شود.
از این ماشین‌ها برای چاپ کارهای محدودی مانند کارت ویزیت، سربرگ، پاکت نامه، شماره زنی و انواع فرم‌های چاپی مشابه آن استفاده می‌شود. عملیات دیگری مانند خط زنی، برش، پرفراژ، تیغ‌زنی که امروزه از اهم کار این ماشین‌ها به‌حساب می‌آید با قرار دادن قالب به‌جای کلیشه صورت می‌پذیرد همچنین در انواع مخصوصی از ماشین‌های ملخی طلاکوب نیز انجام می‌گیرد.
ماشین تخت
ماشین‌های تخت با حجمی بیشتر از ماشین های ملخی می‌توانند کار را به‌صورت تک‌رنگ و مستقیم چاپ کنند. در این ماشین‌ها فرم چاپی برجسته به‌صورت کلیشه‌های سخت بوده و در حالت تخت روی شاسی ماشین بسته می‌شود. با حرکت شاسی به‌طرف جلو و عقب فرم چاپی در زیر نوردهای مرکب قرار می‌گیرد.
این نوردها که از سینی مرکب تغذیه شده با قسمت‌های برجسته فرم مماس شده و این قسمت‌ها توسط مرکب پوشیده می‌شود سپس ماده چاپ شونده که عموماً کاغذ و یا مقوا است از تغذیه به‌صورت شیت توسط مکنده یا فوتک‌ها گرفته و به سنجاق‌های اولیه پاندولی تحویل داده می‌شود و روی سیلندر فشار که در بالای شاسی نصب‌شده هدایت می‌شود.
سیلندر فشار که از جنس چدن و معمولاً توپر است کار مماس کردن ماده چاپ شونده با سطح فرم را بر عهده دارد و نسبت به حرکت فرم و زمان‌بندی می‌شود به‌نحوی‌که فرم پس از مرکب دهی به زیر سیلندر فشار منتقل شده و این سیلندر با حرکت دورانی کار را با قسمت‌های برجسته کلیشه مماس می‌کند تا بر اثر فشار و تماس طرح موردنظر روی ماده چاپ شونده منتقل شود.
پس از چاپ، تمام سیلندر با فرم قطع شده و امکان برگشت و مرکب دهی مجدد برای چاپ برگ بعدی را فراهم می‌سازد و آماده چاپ شده به‌وسیله سیستم گیره زنجیری به سمت تحویل هدایت می‌شود. از این ماشین در ابعادی بزرگ‌تر از ماشین‌های ملخی و برای چاپ کارهایی مانند سربرگ، پاکت نامه، شماره زنی و عموماً با باز کردن نوردهای سیستم مرکب رسانی و قرار دادن قالب به‌جای فرم برای تیغ‌زنی، پرفراژ و خط زنی استفاده می‌شود.
۲- ماشین‌های سیلندری
این ماشین‌ها به‌منظور دستیابی به تولید بیشتر نسبت به ماشین های مسطح ساخته شده‌اند و از فرم چاپ‌های نرم با قابلیت انعطاف پذیری که دور سیلندر استوانه‌ای بسته می‌شود مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ بنابراین سیلندر این ماشین‌ها سبک بوده و در نتیجه امکان حرکت سریع‌تر آن فراهم می‌شود. این ماشین‌ها خود به دو گروه زیر تقسیم می‌شوند:
الف) ماده چاپ شونده روی یک سطح قرار دارد و فرم چاپ نرم به دور سیلندر استوانه‌ای قرار می‌گیرد؛ مانند ماشین‌های مولتی کراف.
ب) ماده چاپ شونده و فرم چاپ هر دو روی سیلندر استوانه‌ای قرار گرفته مانند ماشین‌های روتاری و فلکسو.
روتاری
این ماشین ها ازنظر چاپ به سه دسته ماشین های تک‌رنگ، چند رنگ و پشت و رو زن تقسیم می‌شوند که هر کدام می‌تواند به‌صورت شیت و یا رول تغذیه شوند. در ماشین‌های تک‌رنگ پس از بستن فرم چاپی نرم به دور سیلندر با حرکت دورانی قسمت های برجسته روی آن توسط سیستم مرکب رسانی تغذیه می‌شوند. وجود تعداد زیاد نور در سیستم مرکب رسانی باعث تنظیم دقیق مرکب دهی به صورت یکنواخت روی سطح برجسته فرم چاپ می‌شود سپس ماده چاپ شونده از تغذیه به‌وسیله باد در قسمت انتهایی جدا می‌شود.
درحالی‌که باد به انتهای کار دمیده می شود سیستم هدایت اولیه که به نوار، قرقره یا گیره مجهز است کار را به سمت نشان و سپس سنجاق های جلویی سیلندر فشار هدایت می کند. سیستم سنجاق و نشان برای گونیا، صاف کردن و ارسال دقیق کار به درون دستگاه تعبیه شده است. این سیستم در تغذیه به نحوی ساده‌تر عمل می‌کند.
تمامی اشکالات و ایرادهایی که از قرار گرفتن ماده چاپ شونده پیش می‌آید توسط یک سیستم مراقبت مکانیکی یا الکترونیکی دستگاه مشخص می‌شود و اگر ایرادی به وجود آید یا چند برگ با هم هدایت شوند دستگاه به‌صورت خودکار عمل می‌کند.
پس از ورود ماده چاپ شونده از تغذیه به درون دستگاه بر اثر مماس شدن آن توسط سیلندر فشار با سطح فرم چاپ طرح موردنظر روی ماده چاپ شونده منتقل می‌شود و سپس به قسمت تحویل هدایت می‌شود.
در ماشین های چند رنگ است متعددی برج چاپی استفاده می‌شود به‌نحوی‌که هر واحد چاپی از طریق یک سیستم جداگانه مرکب دهی می‌شود. حرکت ماده چاپ شونده از تغذیه به برج اول و چاپ اول و هدایت آن به برج بعدی برای چاپ رنگ‌های بعدی ادامه پیدا می‌کند و پس از چاپ تمامی رنگ ها کار قسمت تحقیقات هدایت می‌شود.
واحدهای چاپی در سیستم پشت و رو زن به نحوی عمل می‌کند که ابتدا یک طرف کار چاپ می‌شود و سپس در مرحله بعدی با استفاده از سیلندر رابط کار به واحدهای چاپی دیگر منتقل و در این قسمت پشت آن نیز چاپ می‌شود. نوع ماده چاپ شونده و مرکب دستگاه چاپی نیاز به خشک شدن برای ورود به برج بعدی را مشخص می‌کند. ماشین روتاری با توجه به‌سرعت و کیفیت مناسب برای چاپ مجلات، کارکردهای تجاری، روزنامه و انواع چاپ‌های مشابه استفاده می‌شود.
فلکسو
امروزه روش چاپ فلکسوگرافی به‌عنوان اساسی ترین روش چاپ برجسته با تغذیه به‌صورت رول و با کیفیت مناسب و سرعت بالا جای خود را در روش های عمده چاپ مستحکم کرده است.
به دلیل استفاده مرکب های آنیلین در این روش به چاپ فلکسو چاپ آنیلین نیز می‌گفتند. وجود الکل زیاد در این مرکب‌ها سرعت خشک شدن بالا را نیز به همراه داشت ولی با پی بردن به مضرات این مرکب استفاده از آنها متوقف شد.
در این ماشین‌ها فرم چاپ‌های نرم که قابلیت ارتجاع و انعطاف‌پذیری دارند. به دور سیلندر استوانه‌ای بسته و استفاده می‌شود. عمده‌ترین بخش استفاده از این ماشین که از تعداد متعددی برج چاپی تشکیل شده است مربوط به چاپ های لفاف بسته بندی، کاغذ برچسب، کلیشه های نایلونی، فایل های بسته‌بندی و انواع چاپ‌های مشابه است. ماشین های فلکسو عموماً به دو شکل معمولی و سیلندری مرکزی (سیاره‌ای) مورد استفاده قرار می گیرند.
الف) ماشین های چاپ فلکسو معمولی
در این نوع ماشین ها مرکب از مرکبدان توسط نوردهای لاستیکی به روی آنیلوکس که سطح آن از حفره های بسیار ریزی تشکیل شده است منتقل و توسط آن قسمت های برجسته فرم چاپ مرکب دهی می شود.
ورود ماده چاپ شونده به‌صورت رول از تغذیه و مماس شدن آن توسط سیلندر و فشار روی سطح فرم چاپ باعث انتقال طرح موردنظر روی کار می شود و سپس به برج‌های دیگر برای چاپ رنگ های بعدی هدایت شده و پس از تکمیل چاپ کار به قسمت تحویل فرستاده می‌شود.
ب) ماشین های چاپ فلکسو با سیلندر مرکزی
در این ماشین ها کار از تغذیه به‌صورت رول به سمت سیلندر مرکزی هدایت می‌شود. واحدهای متعدد چاپی پیرامون این سیلندر قرار دارد که هرکدام به تفکیک که طرح موردنظر را روی کار منتقل می کنند و سپس کار به سمت تحویل ارسال می شود. از خصوصیات بارز آن می‌توان وجود فضایی محدودتر نسبت به چاپ فلکسو معمولی نام برد.
