هیچ چاپخانه‌ای به درآمد حاصل از فروش کاغذ باطله چاپخانه اهمیت نمی دهد، با وجود آنکه حجم این کاغذ کم نیست. بدیهی است مدیران ادارات و مدارس نیز به این موضوع چندان اهمیتی ندهند. اما غیر از هزینه یا درآمد تولید و فروش کاغذ باطله، حجم کلی آنها و تاثیرش بر محیط زیست و اقتصاد ملی بسیار اهمیت دارد.
متاسفانه در کشور ما به این موضوع بهای چندانی داده نمی شود و اگر در کارگاه هایی مانند چاپخانه ها لزوم خلاص شدن از دست کاغذهای باطله نبود، اصلا به جمع آوری و انبار کردن آن هیچ اهمیتی داده نمی شد. مشکل در کجای نظام تولید و جمعآوری و مصرف کاغذ و مقوای باطله است؟
بر اساس آماری که بیش از ۲۰ سال پیش مجید عباس‌پور در مقاله خود درباره کاغذ باطله تولیدی تهران به دست داد، تا سال ۱۳۷۲ جمعا ۶۲۵ واحد چاپخانه دولتی و غیردولتی در سطح تهران دایر بوده است. میزان کاغذ باطله ماهانه تولید چاپخانه افست و چاپخانه چاپ‌ونشر ایران به ترتیب ۳۰۰ و ۱۰۰ تن در ماه در مقام‌های اول و دوم و چاپخانه‌های بانک ملی و روزنامه های کیهان و اطلاعات هر یک به تنهایی ۵۰ تن در ماه در مقام سوم قرار داشتند و جمع تولید کاغذ باطله سالانه ۶۲۵ چاپخانه دولتی و غیر دولتی در سطح تهران ۱۸۳۹۰ تن در سال بوده است.
میزان کاغذ باطله بازیافتی سالانه از وزارتخانه ها در تهران ۳۳ درصد میزان مصرف (۹۳۷۵ تن در سال) و معادل ۳۰۹۴ تن در سال می شد. این مطالعات نشان داده که در سال تحصیلی ۷۲-۷۱ سرانه سالیانه تولید کاغذ باطله هر دانش‌آموز تهرانی فقط در محیط مدرسه یک کیلوگرم بوده که با توجه به تعداد دانش‌آموزان در این سال (۱۶۸۷۹۱۵نفر) جمعا ۱۶۸۸تن میشود. در زمان این مطالعه، میزان کاغذهای باطله و بازیافت‌شده در کشور ۶۵۰۰۰تن محاسبه شده است که ۹درصد میزان کاغذ مصرفی را شامل می‌شده است.
وضعیت تولید و مصرف کاغذ باطله در ایران و جهان
در سال ۱۹۹۰ تولید جهانی خمیر و کاغذ ۲۳۷ میلیون تن و مصرف کاغذ باطله ۸۵ میلیون تن بوده که تقریبا ۳۵ درصد از تولید جهانی را تشکیل می‌دهد. اما در سال ۲۰۰۹ از میزان ۳۵۹.۳ میلیون‌تن تولید جهانی خمیر کاغذ، ۱۸۱.۶ میلیون‌تن آن مربوط به مصرف کاغذ باطله (میزان تولید خمیر کاغذ از کاغذ باطله) بوده است.
نرخ مصرف کاغذ بازیافتی (۲۰۰۹) در جهان برابر با ۵۰.۶ درصد بوده است. این در صورتی است که نرخ مصرف کاغذهای بازیافتی در سال‌های ۲۰۰۰،۱۹۹۹و ۲۰۰۴ به ترتیب برابر ۴۱.۸درصد، ۴۴درصد و ۴۵.۴درصد بوده است. از مقدار ۳۵۹.۳میلیون‌تن خمیر کاغذ تولید شده در سال ۲۰۰۹، ۱۸۱.۶ میلیون‌تن آن خمیر بازیافتی (۵۰.۶درصد) و بر اساس آمار fao 118.7 میلیون تن خمیر شیمیایی چوب (۳۳درصد)، ۲۸.۵میلیون تن خمیر مکانیکی چوب (۷.۹درصد)، ۳.۶میلیون‌تن خمیر حل شونده (۱درصد)، ۱۷.۸میلیون‌تن خمیر الیاف دیگر (۵درصد) بوده است.
در سال ۲۰۰۹ نرخ کاغذهای بازیافت در ایران، اروپا و جهان، به ترتیب برابر با ۱۱ درصد، ۶۶ درصد و ۵۰.۶ درصد بوده که این نرخ مصرف در کشورهای عمده تولیدکننده کاغذ در دنیا به این ترتیب بوده است: سوئیس ۸۷.۶درصد، آلمان ۸۳.۵درصد، ژاپن ۷۳.۹درصد، سوئد ۷۳.۷درصد، فنلاند ۷۱.۴درصد، آمریکا۶۳.۴درصد و ایتالیا ۶۳درصد.
رشد مصرف کاغذ بازیافتی ۳.۱درصد است که این رقم از میزان رشد، تولید کاغذ (۲.۲درصد) بیشتر است. در حال حاضر کسی از میزان واقعی کاغذ مصرفی قابل بازیافت خبر ندارد، ولی موضوع بازیافت کاغذ و مقوا در ابرشهری مثل تهران ابعاد بیشتری یافته است. حفظ محیط زیست و توسعه پایدار، زیان اقتصادی حاصل از عدم بازیافت و هزینه‌های دور‌ریز، ابعاد مهمی در این موضوع هستند. می‌توان پرسید ریز گرفتاری‌های ما در مورد این مساله چه هستند؟
جمعآوری و اهمیت جمعآوری
به نوشته شبکه کارتن اینفو، به دلیل پراکندگی مکانی و زمانی، لزوم یافتن ساز‌وکارهای مناسب خصوصا در کلان‌شهرها، جمعآوری کاغذ و مقوای باطله، به لحاظ اقتصادی و زیست‌محیطی، امری اجتناب‌ناپذیر است. در کشورهای صنعتی، فرآیند جمعآوری کاغذهای باطله به صورتی سازمان دهی شده است که از همان ابتدا از سازمان های نظم‌دهنده، به دلیل نداشتن احساس مسئولیت صاحبان حرفه‌های مختلف در قبال مسئله بازیافت، مشکلات دست‌وپاگیر اداری و بعضا نا آگاهی عمومی مردم، این فرآیند از نظر اقتصادی، بهداشتی و زیست‌محیطی به خوبی انجام نمی‌شود و توجه به امر جمعآوری صحیح کاغذهای باطله را ضروری می‌سازد.
با توجه به وجود مواد با ارزش در ترکیب پسماندهای جامد شهری، که آگاهی از آن به عنوان طلای کثیف یاد میشود، متاسفانه جهت جمعآوری آنها هزینه‌های زیادی به شهرداری تحمیل میشود (۷۵ تا ۸۰درصد هزینه‌ها) و غالبا این پسماندها، که می‌توان با اعمال برنامه‌ریزی صحیح و فنی مبتنی بر اطلاعات دقیق و قابل اطمینان، نسبت به بازیافت آنها اقدام کرد، در زمین دفن می‌شوند.
مسئله تفکیک
تفکیک از مبدأ بهترین روش برای تفکیک و جمعآوری زباله های کاغذی در جامعه است. تفکیک زباله های کاغذی از سایر مواد زاید، در برگیرنده منافع اقتصادی و زیست محیطی زیادی است. در کشور ما با وجود ۲۰درصد مواد بازیافتی از قبیل کاغذ، کارتن، پلاستیک، شیشه و فلزات و نیز حدود ۷۰درصد مواد قابل کمپوست، اتخاذ سیستم بازیافت از مبداء یک تحول اساسی در مدیریت مواد زاید جامد خواهد بود.
با استناد به ماده ۴ آیین‌نامه اجرایی قانون مدیریت پسماندها مصوب سال ۱۳۸۴ هیات محترم دولت مبنی بر جمعآوری تفکیک‌شده پسماند عادی توسط مدیریت اجرایی پسماند در شهرهای بزرگ با جمعیت بیش از یک میلیون نفر تا سال ۱۳۹۰، ضرورت اجرای طرح تفکیک ازمبدأ یا بازیافت در کلیه شهرها مشخص خواهد شد.
تجربه شهرهای بزرگ کشور مثل مشهد، اصفهان و تهران در این زمینه می تواند به عنوان یک خط راهنما عمل کرده و از تکرار تجربه‌های ناموفق جلوگیری کند. در انجام موفقیت‌آمیز عملیات تفکیک از مبدأ، جلب همکاری تولیدکنندگان زباله اعم از مراکز مسکونی، ادارات، و… بسیار مهم است. لذا آموزش صحیح و تخصصی نقش بسیار مهمی در موفقیت اینگونه پروژه‌ها دارد.
روش های فرهنگ سازی
برنامه ریزی برای بازیافت بدون وجود یک سیستم مدیریت پسماند امکان‌پذیر نیست. لذا ابتدا بایستی یک طراحی مفهومی سیستم مدیریت یازیافت صورت بگیرد و سپس برنامه‌های بازیافت و تفکیک از مبدأ را ایجاد کرد. امروزه سیستم‌های مدیریت ضایعات از دو بخش عناصر موظف و امور پشتیبانی تشکیل شده‌اند.
عناصر موظف در مدیریت جامع ضایعات شامل هشت عنصر است: کاهش در مبدا، تولید، پردازش در محل، جمعآوری، حمل و نقل، بازیافت، دفع و مراقبت‌های بعد از دفع، عناصر موظف یک سیستم جامع مدیریت را تشکیل می‌دهند. البته شکل‌گیری این عناصر نیاز به زمان و رشد همه جانبه در زمینه‌های مختلف دارد.
برای رشد این عناصر می‌توان از رسانه‌های جمعی، آموزش‌های نظام‌مند در مدارس و ادارات، طراحی برنامه‌هایی به جهت تشویق شهروندان از جمله اهدای هدایای تبلیغاتی و فرهنگی مثل کتاب، بن خرید محصولات فرهنگی در مقابل تحویل حجم مشخصی از کاغذ باطله، قرعه‌کشی و اهدای جوایز به شهروندانی که در زمینه بازیافت کاغذ بیشترین فعالیت و نقش مثبت را داشته‌اند، استفاده کرد.
راهکارهای اجرایی مناسب
راهکارهای مربوط به شهروندان
امروزه سازمان های غیر دولتی یا همان NGOها در سطح جهان به عنوان پل های ارتباطی بین مردم و دولت و یکی از شاخصه های پیشرفت مدنی جوامع به شمار می روند؛ این سازمان ها، تشکیلاتی خود جوش، مردمی و دارای ساختاری منسجم با اساسنامه ای مدون هستند که زمینه ای فراهم می کنند تا حضور فعال شهروندان در حل معضلات جامعه و مشارکت آنها در فرآیند تصمیم‌سازی تحقق یابد.
راهکارهای مربوط به مسئولان
حمایت از کارخانجات مصرف‌کننده مواد اولیه بازیافتی، عدم صدور مجوز برای تاسیس کارخانجات جدیدی که لااقل بخشی از ماده اولیه مصرفی خود را از منابع بازیافتی تامین نخواهند کرد. بهبود نحوه سیاست گذاری و برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت و بلند‌مدت، استفاده از تجربیات شهرهای پرجمعیت دنیا (مانند توکیو) که موفقیت های قابل توجهی در زمینه مدیریت شهری داشته‌اند می تواند راهگشای برنامه ریزان و مدیران کلان شهرهای کشورهای در حال توسعه باشد.
راهکارهای مربوط به صنایع
استفاده از تکنولوژی پیشرفته و ماشین آلات مدرن برای بازیافت بهینه مواد زاید سلولزی، توسعه و بهبود روش های جمعآوری، تفکیک و بازیافت کاغذهای باطله، آگاهی از امتیازات استفاده از مواد اولیه بازیافتی، استانداردسازی سیستم های کنترل کیفیت کاغذهای باطله در صنایع بازیافت کاغذ در کشور.
تعریف کاغذ بازیافتی به گونه‌ای که دربرگیرنده انواع الیاف در گستره وسیعی باشد، طبعا امری دشوار است. با توجه به مشکلات بازیافت کاغذهای چاپ شده و نوشته شده، کارخانه های بازیافت به کاغذهای باطله نرسیده به دست مشتری با کیفیت خوب علاقه‌مندترند. با توضیحاتی که بعدا داده خواهد شد، این مشکل در مورد کاغذهای بسته‌بندی وجود ندارد.
در سال ۱۹۷۸، اداره تجارت و صنعت انگلستان برای انجام این کار به گروهی مأموریت داد و این گروه کاغذ بازیافتی را اینگونه تعریف کرد: «کاغذ حاصل از الیافی که از ماشین کاغذ یا مقوا حاصل شده است». اما این تعریف برای بسیاری از متخصصان محیط زیست، کاغذسازها و مصرف‌کننده ها قانع کننده نبود.
به عنوان مثال، شرکت برندز پیپر که یک شرکت عمده توزیع کاغذهای بازیافتی انگلستان است، تعریف دوباره کاغذ بازیافتی را خواستار شد: «بسیاری از کارخانه ها مدعی هستند که کاغذ بازیافتی تولید می کنند در حالی که این ادعا درست نیست. احساس ما این است که بار زیست‌محیطی کاغذ بازیافتی مثبت است و باید واقعا محتوی مقدار زیادی کاغذ باطله باشد.» شرکت برندز پیپر، همراه با سایر شرکت‌های فروشنده کاغذ بازیافتی، از سیستمی استفاده می‌کند که مشخصه مواد خام مورد استفاده در تولید کاغذ بازیافتی را تعیین می‌کند نه تعریف کاغذ بازیافتی را. با این نگرش، کاغذهای باطله به چهار دسته تقسیم می شوند.
دسته بندی بندی کاغذ باطله
۱.کاغذهای فرآیندی و بدون چوب کارخانه
۲.کاغذهای باطله چاپ نشده و بدون چوب
۳.کاغذهای باطله چاپ شده و بدون چوب
۴.کاغذهای باطله خمیر مکانیکی
درصد هر کدام در کاغذ بازیافتی با پیش‌نویسی مشخص میشود. بنابراین، کاغذ بازیافتی محتوی ۲۵درصد کاغذ باطله چاپ نشده و ۵۰درصد کاغذ باطله چاپ شده است. کاغذ باطله بدون چوب از خمیر شیمیایی و کاغذ باطله مکانیکی از خمیر مکانیکی تولید میشود. برای کسانی که با صنعت کاغذ آشنا نیستند، اصطلاح بدون چوب سبب سردرگمی میشود. این اصطلاح صرفا به این معنی است که ۹۰ یا ۹۵درصد خمیر مورد استفاده با فرآیندهای شیمیایی تولید میشود.
ماده خام تولید خمیر کاغذ چوب است و برای تشخیص مقدار چوب در کاغذ آزمون‌های شیمیایی سریع و آسانی وجود دارد. تعریف‌های دیگری نیز برای کاغذ باطله وجود دارد، از قبیل تعریف ارایه شده توسط اتحادیه کاغذهای چاپ و تحریر وابسته به فدراسیون صنعت کاغذ و مقوای انگلستان: مقصود از کاغذهای چاپ و تحریر بازیافتی کاغذهایی است که به استثنای خرده‌کاغذهای فرآیندی کارخانه، دست کم ۵۰ درصد الیاف آنها صرفا کاغذ باطله مصرف کرده باشد.
فدراسیون صنعت کاغذ و مقوای انگلستان کاغذهای فرآیندی کارخانه‌ای را نیز به صورت زیر تعریف کرده است: انواع کاغذهای زیر کاغذهای فرآیندی کارخانه‌ای به شمار می‌روند و باید از ۵۰ درصد فوق مستثنی شوند:
۱.خرده کاغذهای پیش از تشکیل حلقه که برای استفاده مجدد در همان خط تولید بازگردانده می شوند.
۲.خرده کاغذهای حاصل از عملیات تبدیل که برای استفاده در همان خط تولید در همان عملیات تولید یا در عملیات دیگر بازگردانده می‌شوند.
۳.خرده‌کاغذ و کاغذهای حاصل از ماشین کاغذ یا عملیات تبدیل در مکان دیگر در همان کارخانه یا کارخانه وابسته که به خط تولید اولیه برگردانده می‌شوند.
سایر کاغذهای ضایعاتی و باطله که اگر مصرف نشوند باید دور ریخته شوند و ۵۰ درصد دیگر کاغذ بازیافتی را تشکیل می‌دهند، به شرح ذیل هستند:
۱.کاغذهای فرآیندی حاصل از ماشین کاغذ دیگر یا عملیات تبدیل دیگر که در کارخانه‌ای در مکان دیگر و برای تولید محصول دیگر مصرف می‌شوند.
۲.کاغذهای فرآیندی حاصل از یک ماشین کاغذ یا عملیات تبدیل که در کارخانه‌ای دیگر و برای تولید محصولی دیگر مصرف می‌شوند.
۳.همه انواع کاغذ باطله‌های دیگر
از نظر اتحادیه ملی بازرگانی کاغذ، کاغذ بازیافتی کاغذی است که دست کم ۷۵ درصد الیاف آن بازیافتی باشد. این اتحادیه کاغذهای بازیافتی با این ویژگی را با یک علامت کناره‌ای مشخص می‌کند. از نظر فنی و علمی، تعیین مقدار الیاف بازیافتی یک نمونه کاغذ غیرممکن است. درصد مورد ادعا را یا باید به عنوان یک واقعیت پذیرفت یا با وارسی سوابق تولید کارخانه تأیید کرد. البته لازم است استانداردهای کیفیتی یا مدیریتی از قبیل ایزو ۹۰۰۰ الزامی شود. دولت کانادا، در چهارچوب قانون حفاظت از محیط زیست این کشور، تعریف جامعی در مورد کاغذ بازیافتی به شرح زیر ارایه کرده است:
کاغذهای بازیافتی شامل موراد زیر است:
الف) ضایعات کاغذ پس از فروش از قبیل ضایعات کاغذ و مقوای خشک تولید شده پس از تکمیل فرآیند کاغذسازی. این ضایعات عبارتند از بریده‌های پاکت، بریده‌های صحافی، ضایعات عملیات چاپ و سایر عملیات تبدیل، کیسه، جعبه، ضایعات تولید کارتن، کاغذهای بسته‌بندی کاغذ و مقوا.
ب) ضایعات کاغذ پس از مصرف از قبیل ضایعات لیفی جمعآوری شده از ادارات، خانه‌ها، شهرداری‌ها که شامل این موارد است: انواع کارتن کالا، روزنامه‌های باطله، مجلات باطله، ضایعات کاغذی مصرف‌شده مخلوط، انواع کارت‌ها، انواع پارچه‌های پنبه‌ای کهنه و بی‌مصرف.
کاغذهای بازیافتی شامل موارد زیر نیست:
۱.خرده‌کاغذهای تر از قبیل ضایعات کاغذی پایانه مرطوب ماشین کاغذ.
۲.خرده‌کاغذهای خشک از قبیل کاغذهای پاره شده در مراحل خشک‌کنی، اتوزنی، تولید حلقه و لبه‌بری حلقه‌ها.
۳.ضایعات کاغذی پیش از فروش از قبیل ضایعات حاصل از تبدیل حلقه به ورقه در محل کارخانه یا بیرون از آن و کاغذهای کنار گذاشته شده به علت داشتن نقص.
۴.ضایعات جنگل از قبیل کنده‌درختان، خاک‌اره و ضایعات اره‌بری.
آنچه از این مطلب استنباط می شود این است که در حال حاضر پاسخ سوال ساده «کاغذ باطله چیست؟» چندان روشن نیست. این ابهام باید رفع شود به طوری که مصرف‌کنندگان و خریداران کاغذ درباره آنچه که می خرند کاملا آگاه باشند. کمیته وابسته به موسسه استاندارد انگلستان به این مشکل پرداخته است. خطر درگیر شدن بیش از حد در بحث تعریف دقیق کاغذ باطله این است که هدف اصلی فراموش شود.
کاغذ بازیافتی باید همان عمل کاغذ دست اول را انجام دهد. در مورد کاغذهای چاپ، این نکته شامل سهولت چاپ و برخورداری از استانداردهای چاپ است. بازیافتی بودن کاغذ نباید به عنوان توجیهی برای کیفیت بد کاغذ و عملکرد آن در ماشین چاپ و پس از آن باشد. این نوع کاستی‌های کیفیتی، آن هدف اصلی زیست محیطی را که در بازیافت کاغذ دنبال می شود تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
بیشتر بخوانید: معافیت خمیر کاغذ و آخال از مالیات بر ارزش افزوده
با پیشرفت فناوری بازیافت، بعضی از مشکلات موجود رفع خواهد شد. با وجود این در کاغذهای بازیافتی برای انواع کاربردها، مقدار کاغذ باطله مصرف شده یک درصد بهینه دارد. ضروری است که این درصد بهینه رعایت شود و صرفا برای تحقق اهداف زیست‌محیطی، درصد کاغذ باطله از این درصد بهینه فراتر نرود.
