در این گزارش نگاهی خواهیم داشت به فراز و فرودهای بازار کاغذ و اظهارنظرهای فعالان و مسئولان را در بررسی وضعیت کاغذ داریم تا ببینیم این بازار پر تنش چه تحولاتی را طی سال گذشته پشت سر گذاشته است.
به گزارش چاپ و نشر آنلاین به نقل از خبرگزاری مهر، از زمان شیوع بیماری کرونا حرفه ها و مشاغل بسیار زیادی از ضرر و زیان ناشی از گسترش این ویروس آسیب دیدند. اما یکی از حرفه‌هایی که به شدت از نوسان‌های اقتصادی و همچنین شیوع ویروس کرونا آسیب دیده، حوزه چاپ و نشر است. البته متأسفانه در کشور ما هیچ وقت حال کتاب خوب نبوده و تقریباً جزو آخرین مورد فهرست خرید خانوارهای ایرانی قرار گرفته، اما تا به حال اینقدر به اندازه دوران کرونا، در تنگنا نبوده است.
اگر بپرسید زخم کهنه حوزه چاپ و نشر چیست که هر چند وقت یک بار اگر سر باز کند عالمی را به گریه می‌اندازد؛ باید بگوییم گرانی افسار گسیخته کاغذ آن هم به شکلی که تقریباً این صنعت را از تکاپو و تولید انداخته است و سبب شده که ناشران برای چاپ کتاب دست به عصا حرکت کنند، چراکه چشم اندازی روشن و شفاف برای فروش کتاب‌هایی که منتشر می‌کنند ندارند.
در این گزارش می‌خواهیم نگاهی به فراز و فرودهای بازار کاغذ و اظهارنظرهای فعالان و مسئولان داشته باشیم تا ببینیم این بازار پر تنش چه تحولاتی را طی سال گذشته پشت سر گذاشته است.
دولت تدبیر و امید و افزایش قیمت کاغذ
هفتم اردیبهشت ۱۴۰۰ بود که مجمع ناشران انقلاب اسلامی به حسن روحانی، رئیس جمهوری سابق نامه‌ای نوشت و از عدم حمایت دولت تدبیر و امید از تولید کاغذ گلایه کرد.
در بخشی از این نامه مجمع ناشران انقلاب اسلامی اعلام کرده رئیس جمهوری سابق علی رغم دستور رهبر انقلاب و پیگیری ستاد اجرایی فرمان امام از تولید کاغذ داخلی حمایت نکرده است همچنین بی اعتنایی به تولید کاغذ داخلی و تخصیص نیافتن ارز برای واردات آن صنعت نشر را به ورشکستگی کشانده است.
افزایش قیمت جهانی کاغذ و گرانی آن در داخل به دلایل نوسانات ارزی، احتکار، کم فروشی دلالان و همچنین فقدان نظارت صحیح، و حذف ارز حمایتی برای واردات کاغذ در دولت تدبیر و امید همگی از مواردی بودند که سبب شدند حوزه نشر با مشکلات بسیار گسترده‌ای مواجه شود.
در قسمتی دیگر از این نامه مجمع ناشران انقلاب اسلامی معتقد است که این مجموعه مؤثر و راهبردی کشورمان بدون سرپرست رها شده است و ظرفیت‌های گران قدر و پر ارزشی را که با تلاش و سختی بسیار طی سال‌های متمادی بعد از انقلاب اسلامی به دست آورده است روزانه از دست می‌دهد، در بخش دیگر این نامه به این نکته مهم اشاره شده است که میانگین قیمت کاغذ به ازای هر بند در مردادماه سال ۹۲ هفتاد هزار تومان بوده است که در ماه‌های آخر دولت تدبیر و امید این قیمت به حدود هشتصد هزار تومان رسیده است که جای بسی تأمل دارد.
طبیعتاً این وضعیت ناشران را با وضعیت نامعلوم و نگران کننده نسبت به ادامه فعالیت‌های خود مواجه کرده است و نویسندگان را به انزوا کشانده است.
بیشتر بخوانید: چهارمین همایش دانش و نوآوری در صنعت چوب و کاغذ برگزار می شود
تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی به کاغذ
پنجم تیر ۱۴۰۰ علیرضا اسماعیلی، مشاور اجرایی معاونت فرهنگی وزارت ارشاد در برنامه تقاطع فرهنگ رادیو گفت و گو درباره مسئله کاغذ و مشکلات ناشران گفت: پس از پیگیری‌های مفصل وزارتخانه، هیئت دولت با واردات کاغذ توسط شرکت‌های واردکننده موافقت کرد و اطلاعیه آن روی پایگاه رسمی وزارت ارشاد قرار گرفت.
وی افزود: با توجه به پیگیری‌های صورت گرفته و همکاری وزارت صمت و بانک مرکزی امیدواریم در دولت کنونی کاغذ را در اختیار ناشران قرار دهیم؛ این کاغذ با ارز ۴۲۰۰ تومانی وارد می‌شود که در سال ۹۹ تخصیص نیافته بود بنابراین مبلغی که برای واردات در اختیار قرار می‌گیرد ادامه تسهیلات در سال ۹۸ قلمداد می‌شود.
چالش‌های امروز پیش روی فعالان و بررسی وضعیت کاغذ
علیرضا مختارپور در مراسم تجلیل «از تبار قلم» که به تجلیل از نویسندگان بومی استان‌های البرز و کردستان اختصاص داشت، در ۱۹ تیر ماه ۱۴۰۰ در خصوص بحران کاغذ و مشکلات فعالان عرصه چاپ و نشر گفت: پس از پیروزی انقلاب، به نظر می‌رسید که اقتضائات ایجاب می‌کند که مسائل مربوط به اهل فرهنگ، اهل قلم و گسترش فرهنگ مکتوب با شدت و جدیت بیشتری دنبال شود. اما متأسفانه به دلایل مختلف از جمله همکاری برخی دستگاه‌های مسئول باعث شد که این آرزو و واجب فرهنگی به عرصه تحقق نرسد.
امروز ما از یک طرف در شرایطی قرار داریم که نویسندگان، ناشران و شاعران بسیاری در کشور با مشکلات جدی مادی، تبلیغاتی، نشر و توزیع، تأمین کاغذ و مواد اولیه روبه‌رو هستند و از ارائه آثار خوب خود به جامعه عاجز هستند و از طرف دیگر وضعیت اقتصاد نشر به حدی دچار نابسامانی شده که به جرأت بتوان گفت کمتر نویسنده و شاعری را می‌شناسیم که از طریق تولید و فروش آثار خود بتواند امرار معاش کند.
دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در ادامه، درباره یکی دیگر از آسیب‌های حوزه نشر گفت: متأسفانه جریان‌های مخل و مضری هم به جریان نشر وارد شده‌اند؛ ناشرانی که صلاحیت لازم برای ورود به این عرصه را ندارند و صرفاً با کپی، رونویسی و نشر مجدد بدون مجوز آثار نویسندگان در فضای مجازی، به دنبال کسب سود برای خودشان هستند، اقدامی که ضررهای قابل توجهی را متوجه نویسندگان، شاعران و ناشران واقعی می‌کند. از طرف دیگر می‌بینیم که آن همت لازم برای معرفی نویسندگان، شاعران و اهالی فرهنگ و ادب حقیقی و اصیل ما که بسیار نجیب هستند، متأسفانه وجود ندارد.
مختارپور گفت: تصور می‌کنم که اگر سایر دستگاه‌های فرهنگی کشور که امکانات به مراتب بیشتری از نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور دارند پا پیش بگذارند و برای جبران این خلاءها همت کنند، می‌توانیم امید داشته باشیم که آینده فرهنگ، ادب و نشر این کشور بهتر از دیروز و امروزش باشد.
مشکلات کاغذ با حرف و سخن رفع نمی‌شود
۲۴ مهرماه ۱۴۰۰ هومان حسن پور رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان در برنامه رادیویی گفتگوی فرهنگی گفت: ارز ۴۲۰۰ تومانی بدون نظارت بود و موجب شد از ۳۸۰ هزار تن کاغذی که وارد شده بود تنها ۱۵ هزار تن جذب صنعت نشر شود. از ۳۸۰ هزار تن کاغذ مصرف سالانه داخل تنها ۸ هزار تن آن مصرف نشر و مطبوعات است و لذا کاغذ فرهنگی بدین منظور صورت گرفت؛ توانستیم با ۴۰ هزار تن کاغذی که وارد شد، ۲ سال صنعت نشر را برپا نگه داریم.
وی با اشاره به موجودی کاغذ ۴۲۰۰ تومانی در کشور، افزود: این کاغذها به صنعت نشر توزیع نمی‌شود؛ حساسیت صنعت کاغذ به جایی رسیده که حضرت آقا دستور به استفاده از صندوق ذخیره ارزی برای خرید کاغذ دادند اما تاکنون چیزی به سرانجام نرسیده است.
رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران در ادامه به افزایش ۸۰۰ درصدی قیمت برخی مؤلفه‌های کتاب اشاره کرد و گفت: کاغذ موجب می‌شد این افزایش قیمت متعادل باشد؛ در حال حاضر مانعی برای کاغذ موجود نیست اما تحویل آن صورت نمی‌گیرد. تولید مؤلفان و مترجمان در چند سال اخیر در حال از بین رفتن است. تالیفات پیشانی فرهنگ هر کشور در جهان است اما وقتی از ناشران و مؤلفان حمایتی صورت نگیرد وضعیت موجود را رقم می‌زند.
حسن‌پور در پایان گفت: فرهنگ‌سازی در گرو رشد ادبیات و کتاب است. مساله کاغذ را باید جدی گرفت و رفع آن تنها با حرف و سخن، شدنی نیست. بلکه عمل می‌خواهد. اگر موضوع کاغذ به زودی حل نشود، مشکلات بزرگی بروز می‌کنند؛ تولیدات اخیر سکته فروش دارند و به نحوی شده که یک کتاب ۵۰۰ صفحه‌ای برای تیراژ بالاتر سرمایه زیادی لازم دارد.
برای عبور از بحران کاغذ نیازمند تغییراتی در شیوه عرضه و اقدام هستیم
حسین سعیدی مدیرعامل انتشارات به نشر نیز به عنوان یک ناشر در خصوص مسئله کاغذ گفت: در سال‌های اخیر مسائل و نکات زیادی توسط متولیان صنعت نشر در حوزه‌های مختلف مطرح شده است. آنچه از نظر من به عنوان یک ناشر در این مسئله مهم است، این است که ما برای تولید کتاب با بحران کاغذ مواجه شدیم این بحران در کنار هزینه‌های سنگین تولید کتاب چاپ کتاب را با مشکلات جدی مواجه کرده است.
وی افزود: آنچه که به عنوان بحران کاغذ قابل بیان است؛ بالا رفتن قیمت کاغذ تا چندین برابر نسبت به سال‌های گذشته است، در حال حاضر ما برای تولید یک کتاب ۲۰۰ صفحه‌ای با حق التالیف معمول و هزینه معمولی (چیزی حدود ۴۳ تا ۴۴ درصد) به کاغذ و مابقی هزینه‌ها از جمله زینک، صحافی و چاپ آن مربوط می‌شود، یعنی نیمی از هزینه‌ها مربوط به کاغذ و نیم دیگر آن مربوط به حوزه گرافیک و این قبیل مسائل است این نشان می‌دهد که این مسئله تا چه اندازه دارای اهمیت است.
مدیر عامل انتشارات به نشر گفت: علاوه بر قیمت بالای کاغذ در سال‌های اخیر، سختی تأمین کاغذ، عدم واردات کاغذهای خاص، کاهش کیفیت کاغذهای تولیدی، زمان طولانی برای تولید کاغذ، کمبود نقدینگی ناشران در ماه‌های پایانی سال برای تأمین کاغذ از جمله مسائلی است که هرکدام بحران کاغذ را بیشتر می‌کنند.
سعیدی افزود: برای عبور از این بحران پیشنهادات و راهکارهای زیادی از سوی کارشناسان این صنعت مطرح شده است و باید یک عزم و همت جدی وجود داشته باشد که این پیشنهادات اجرایی شود، البته دوستان ما در معاونت وزارت فرهنگ و ارشاد کارهای بسیار خوبی را در یک سال اخیر پیش بینی کردند و خبرهای خوبی را در این حوزه می‌شنویم اما باید این کارها به صورت مستند در اختیار ناشران و نویسندگان قرار گیرد چراکه همه این عزیزان از نگرانی بسیار زیادی برخوردارند.
وی با اشاره به اینکه همه کسانی که در این عرصه در حال فعالیت هستند به دلیل تأثیر مستقیم کاغذ بر کارکردشان نگران هستند گفت: نکته مهم دیگر این است که با بالا رفتن قیمت کاغذ تعادل بازار در قیمت گذاری کتاب بر هم می‌خورد، برخی از ناشران کاغذهای قدیمی را دارند و از آن استفاده می‌کنند و پس از اتمام به یکباره با کاغذی که چهار برابر قیمت قبل افزایش قیمت داشته است مواجه می‌شویم ما برای قیمت گذاری ناگزیر هستیم که متناسب با آن اقدام کنیم و همین سبب می‌شود که آینده نگری نداشته باشیم و این مسئله ناشران را با مشکل مواجه می‌کند.
مدیرعامل انتشارات به نشر افزود: نگاهی به وضعیت معیشتی مخاطبان و مسائل اقتصادی سبب می‌شود که ما به عنوان ناشران نمی‌دانیم که این همه سرمایه گذاری باز می‌گردد یا خیر و مخاطب از آن کتاب استقبال می‌کند یا خیر بنابراین ناچاریم که با ملاحظه بیشتری در این قضیه قدم برداریم.
سعیدی گفت: برای عبور از بحران کاغذ ما نیازمند تغییراتی در شیوه عرضه و اقدام هستیم راهکارهایی در بلند مدت و کوتاه مدت وجود دارد اما آنچه که در این مسئله مشهود است این است که ما ناگزیریم به سمت توانمندسازی تولید بومی کاغذ قدم برداریم چراکه با توجه به شرایط جهانی کاغذ و برای بهره برداری این مسئول استراتژیک توانمندسازی صنعت تولید داخلی کاغذ بسیار مهم است؛ دو پیشنهاد مشخص در این مسئله وجود دارد اول تجمیع سرمایه برای تجهیز واحدهای تولیدی برای تولید کاغذ که یا تعطیل و یا نیمه تعطیل هستند که البته به نظرم باید با مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بخشی از یارانه کاغذ را صرف ارتقا تکنولوژی کنند.
وی افزود: پیشنهاد دوم در حوزه توانمند سازی داخلی این است که حجم کاغذ مصرفی را برای خرید محصولات تولیدی انجام دهیم و به سمت ظرفیت‌های تولید داخلی و نقدینگی برویم، این دو اقدام می‌تواند به توانمندسازی صنعت داخلی کمک کند و گره مشکل کاغذ از این طریق قابل گشودن است.
مدیرعامل انتشارات به نشر گفت: پیشنهاد بعدی این است که ما به سراغ استفاده از روش‌های بومی نوین تولید کاغذ برویم به ویژه در کتاب‌های کودک و کتاب‌هایی که با کاغذ گلاسه است که باز هم دو پیشنهاد می‌توان داد ابتدا اینکه به سمت سرمایه گذاری یا خرید تجمیعی کاغذ برویم؛ چراکه اگر مسیر تولید ما به سمت تولید کاغذ سنگ برود معادن سنگ آهک زیادی در کشور ما وجود دارد و ما را از واردات این محصول مهم بی نیاز می‌کند و به نظر می‌رسد با بهره برداری از سنگ آهک کاملاً نیاز ما در این حوزه مرتفع می‌شود.
سعیدی افزود: پیشنهاد دوم هم تولید کاغذ از مزارع نیشکر است این دو پیشنهاد هم به عنوان پیشنهاد ذیل تولید کاغذ است؛ بحث واردات کاغذ و تجمیع سفارشات یکی دیگر از روش‌هایی است که با حذف واسطه‌های واردات همراه است که ناشران و مصرف کنندگان کاغذ با آن مواجهه هستند، چراکه در بیشتر موارد کاغذ با چند واسطه به دست ناشران می‌رسد که همین امر سبب گرانی و افزایش قیمت می‌شود ولی اگر قرار باشد کاغذ وارداتی با قیمت مناسب به دست ناشران برسد باید به فکر حذف واسطه‌ها بود.
وی گفت: پیشنهاد آخر بازگرداندن کاغذ بازیافت به چرخه تولید حداقل برای مصارفی مثل مقوا و کاغذ نخودی است که می‌توانیم پذیرش کتاب‌های دسته دوم داشته باشیم این روش در بعضی از کشورهای پیشرفته با بازگرداندن بطری و قوطی‌های نوشابه پیگیری می‌شود و بخشی از هزینه را باز می‌گردانند؛ همچنین با سرمایه گذاری در واحدهای تولیدی کاغذ از بازیافت‌های تولید کاغذ می‌توان استفاده کرد.
مدیرعامل انتشارات به نشر افزود: اما چاپ دیجیتال نیز یکی از راه‌هایی است که در دوران کوتاه مدت می‌توان از آن استفاده کرد و با توجه به مخاطبان زیادی که این نوع چاپ پیدا کرده است ناشران می‌توانند تنظیم کتاب‌های خود را با توجه به مخاطبان مورد نیاز خودشان تولید کنند یعنی ما کتاب راکد در انبار نداشته باشیم؛ این اتفاق هم با تبلیغات مؤثر کتاب الکترونیک قابل انجام است.
سعیدی در آخر گفت: همچنین نباید به سمت قطع‌های نامتعارف که مصرف کاغذ بیشتری دارند برویم و شناسایی دقیق‌تری انجام دهیم این کار توسط ویراستاری و با کاهش حجم کتاب‌ها انجام می‌شود و به این ترتیب می‌توانیم به سمت آموزش و استقلال فرآیند سلامت کاغذ برویم و برنامه ریزی کنیم که استفاده بهینه از کاغذ داشته باشیم و کاغذ کمتری مصرف کنیم، همچنین با کاهش تنوع کاغذ زمینه خرید عمده آن را فراهم می‌کنیم.
