دوره قاجار مصادف با رواج مظاهر جدید اروپایی از جمله رواج صنعت چاپ ایران و رواج کتاب های چاپ سنگی در کشور است. استفاده از این صنعت تحول فرهنگی بزرگی در ایران به وجود آورد.
به گزارش چاپ و نشر آنلاین؛ چاپ سربی نخست در ۱۲۲۷ ق در تبریز دائر شد و مدتی بعد کتاب فتحنامه با چاپ حروفی منتشر گردید. پس از آن می توان از مآثر سلطانی عبدالرزاق بیک دنبلی (اواخر رجب ۱۲۴۱ ق) و رساله آبله‌کوبی یاد کرد که اندکی پس از آن انتشار یافت. ظاهرا در همان وقت که در تبریز چاپخانه سربی دائر بوده، چاپخانه دیگری در تهران در حدود ۱۲۴۰ ق دایر بوده است بدون آنکه چاپخانه تبریز به تهران منتقل شود.
از نخستین کتاب های چاپ حروفی تهران می‌توان از محرق القلوب (۱۲۳۹ ق)، عین الحیات و حیات القلوب در ۱۲۴۰ ق نام برد. قدیمی ترین کتابی که به زبان فارسی با چاپ حروفی منتشر شد دو کتاب داستان مسیح و داستان سن پیدرو است که با ترجمه لاتین در ۱۰۴۹ ق در لیدن هلند به چاپ رسیدند. گرچه چاپ سربی زودتر از چاپ سنگی در ایران دائر شد اما پس از چند سال جای خود را به چاپ سنگی داد و این صنعت به مدت ۶۰ سال در ایران، تبریز، اصفهان، شیراز، مشهد و چند شهر دیگر دایر بود.
خط کتاب‌های چاپ سنگی بیشتر نسخ و نستعلیق و گاهی شکسته بود و کاغذ آن‌ها غالبا روسی و روزنامه مانند بوده و گاهی هم از کاغذهای فرنگی دیگر استفاده می‌شده است. کتاب‌های چاپ سنگی را در آغاز همانند کتب خطی، مصور و مزین می‌کردند. رواج صنعت چاپ ایران
بدین ترتیب که در صفحه اول ترنج یا شمسه می‌انداختند و در صفحه دوم معمولا سرلوحه‌ای قرار داشت و در سرلوحه‌ها به جز نقوش هندسی، گاه شیر و خورشید و گاه دو ملائکه یا دو شیر که تاجی در میان دست‌های خود دارند دیده می‌شد.
مجلس سازی و تصویر هم به همان سیاق نقاشی‌های عصر قاجاری انجام می‌شد که ممزوجی از شیوه مینیاتورسازی و نقاشی اروپایی بود. تاریخ چاپ کتاب نیز غالبا در صفحه آخر کتاب ذکر می‌شد و یا با نوشتن «ماده تاریخ» (عبارت منثور یا منظومی که بر اساس حروف ابجد حکایت از پایان کتاب داشت)، تاریخ پایان نگارش کتاب آورده می‌شد .
با افزایش چاپخانه‌ها در کشور و رشد تعداد روزنامه‌ها و کتاب‌های چاپ شده که بدون کنترل و نظارت دولتی، چاپ و منتشر می‌شدند، رژیم ناصری در صدد نظارت بر مطبوعات و کتاب های منتشره برآمد که به صورت اعلان دولتی در شماره ۵۵۲ روزنامه دولت علیه ایران مورخ ۱۲۸۰ ق چاپ و منتشر شد. برخی پژوهشگران فرمان شاه در ۱۲۸۷ ق و برخی دیگر «قانون جزای ۱۲۹۶ ق» را که از سوی کنت دو مونت ایتالیایی رئیس نظمیه ایران به ناصرالدین شاه عرضه شد، اولین سند و قانون سانسور یا ممیزی دانسته‌اند.
به هر روی پس از قانون اخیر، نظارت بر مطبوعات داخلی و خارجی شدت یافت و روزنامه‌های فارسی زبانی چون قانون، اختر، و عروه الوثقی که مخفیانه وارد کشور می‌شدند، دچار ممیزی شدید گردیدند و دولتمردی چون میرزا یوسف خان مستشارالدوله به اتهام نگارش مقاله در روزنامه قانون دستگیر و شکنجه شد.
حتی کتاب‌های میرزا حسن خان اعتمادالسلطنه که مسئولیت «اداره انطباعات» و سانسور را داشت دچار سانسور گردید. در دوره سلطنت مظفرالدین شاه (۱۳۱۳ – ۱۳۲۴ ق) از شدت سانسور کاسته شد و با پیروزی جنبش مشروطه در ۱۳۲۴ ق تقریبا سانسور از کشور رخت بربست و هرگونه کتاب و مطبوعات، آزادانه در کشور منتشر شدند. در ماده بیستم متمم قانون اساسی حدود و ثغور آزادی کتاب و مطبوعات تشریح شد و نخستین قانون مطبوعات در ۵ محرم ۱۳۲۶ ق به تصویب مجلس رسید.
آزادی انتشار کتاب و مطبوعات دیری نپایید، زیرا پس از تیرگی روابط میان محمد علی شاه و مجلس، سرانجام شاه دستور گلوله‌باران مجلس را صادر کرد (۲۳ جمادی الاول ۱۳۲۶ ق) و به دنبال آن بسیاری از آزادیخواهان و روزنامه‌نگاران دستگیر، تبعید و برخی نیز کشته شدند و روزنامه‌های مخالف نیز تعطیل شدند.
پس از فتح تهران در ۲۷ جمادی الآخر ۱۳۲۷ ق به دست مجاهدین گیلانی و بختیاری بار دیگر آزادی سیاسی نسبی در کشور برقرار شد. اما این آزادی بارها توسط قدرت‌های بیگانه و دولت‌های دست‌نشانده آن‌ها تهدید گردید. چنان که پس از اولتیماتوم ۱۹۰۷ روسیه به ایران، دولت روسیه به تبریز، رشت و مشهد لشکرکشی کرد و در ۱۰ محرم ۱۳۳۰ ق برخی آزادیخواهان تبریز را به دار کشید و برخی دیگر دستگیر و تبعید شدند و بسیاری از نویسندگان نیز قلم بر زمین گذاشتند.
بیشتر بخوانید: گذری بر ۸۰ سال حروف سربی تا عصر دیجیتال در ایران
چند سال بعد که با شجاعت و درایت تنی چند از نمایندگان مجلس، زیان‌های ناشی از قرارداد ۱۹۱۹ ایران انگلیس بر ملا شد، بعضی از روزنامه‌نگاران آزادیخواه دولت وثوق‌الدوله را به باد انتقاد گرفتند که در نتیجه آن بعضی از روزنامه‌نگاران دستگیر و روزنامه‌هایشان توقیف شد.
نخستین کتاب چاپ سنگی که در تهران به چاپ رسید دیوان عبدالوهاب معتمدالدوله نشاط یا دیوان غزلیات حافظ است که در ۱۸ محرم ۱۲۵۴ ق به چاپ رسیده است. اما برخی دیگر نخستین کتاب چاپ سنگی تهران را المعجم فی آثار ملوک العجم دانسته‌اند که در ۱۲۵۹ ق به چاپ رسیده است. پیش از انتشار کتب چاپی فارسی در ایران این کتاب‌ها در خارج از کشور چاپ می‌شدند. به نوشته شاردن فرانسوی در سیاحت‌نامه، وی در ۱۰۸۷ ق همراه با وزیر اعظم شاه سلیمان اول صفوی کتاب‌های فارسی چاپ شده در خارج از کشور را به نظر شاه رساند.
رواج صنعت چاپ ایران و دوره قاجار
