امروزه هنر بسته بندی در دنیا به عنوان یک علم مطرح است که کشورهای توسعه‌یافته با آگاهی از آن، محصولات تولیدی خود را با بهترین روش‌های بسته‌بندی در بازارهای جهانی عرضه می‌کنند. در میان محصولات فراوان تولیدی، محصولات صنایع دستی جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده‌اند و به نحوی با هویت ملی و فرهنگی جامعه تولیدی در ارتباط هستند.
از آن جایی که بسته بندی نخستین مرحله از برخورد مشتریان با محصول است وجود طراحی، رنگ، تناسب محصول با بسته بندی و عواملی در جهت ارتقاء کیفی محصول به شمار می رود. شناسایی روش‌های بسته بندی و نحوه آموزش آن هدف اصلی این پژوهش است که به صورت تحلیلی – توصیفی بوده و روش گردآوری اطّلاعات در آن میدانی – کتابخانه‌ای است.
بسته بندی عبارت است از علم، هنر و فناوری پوشش‌دهی و یا حفاظت محصولات به منظور توزیع، ذخیره‌سازی، فروش و استفاده که مشتمل بر طراحی، ارزیابی و تولید می‌باشد. در واقع طراحی و تولید بسته بندی، علمی است میان رشته‌ای که از جمله این رشته‌ها، می‌توان به گرافیک، چاپ و طراحی و صنعتی اشاره کرد که هریک نقش ویژه‌ای را در حصول نتیجه نهایی بر عهده دارند.
بسته بندی، علاوه بر محافظت محصول در برابر عوامل محیطی، ضربه‌ها و برخوردهای مکانیکی، اولین عامل بصری است که با مشتری ارتباط برقرار می‌کند. از آنجایی که لازم است هر کالایی، در زمان فروش مشاهده شود و در میان طیف وسیعی از تولیدات داخلی و خارجی، ارتباط مناسبی با خریدار برقرار کند. بنابراین توجه به طراحی ظاهری مناسب برای این محصول، اهمیت می‌یابد. بیان تصویری یک کالا، بیش از کلمات، در ذهن مشتری ماندگار شده و در زمان خرید کالا توسط وی، به شناسایی آن محصول خاص منجر می شود. این بیان تصویری، با بهره‌گیری از عواملی چون رنگ، شکل الگو، نوع حروف و نشانه‌ها، هویتی ویژه را برای محصول به مخاطب منتقل می‌گرداند.
در اکثر نقاط جهان، صنایع دستی و هنرهای بومی هر کشوری علاوه بر کارکردهای عمومی به عنوان کالاهای فرهنگی و نمادین، نشانه‌هایی از هویت فرهنگی ملی و تاریخی مناطق تولید اثر را نیز با خود به همراه دارند. بدین سبب این نوع محصولات صنایع دستی، کارکرد متفاوت با محصولات و مصنوعات صنعتی داشته و بسته‌بندی‌های خاص خود را طلب می کند.
امروزه در اغلب کشورهایی که تولیدات صنایع دستی و هنرهای سنتی دارند، علاوه بر کارکردهای یاد شده، نقش عمده‌ای در اقتصاد معیشت و اشتغال آن ایفا می‌کنند، تلاش ویژه‌ای برای حضور در بازارهای جهانی و توسعه صادرات و فروش کالاهای مورد اشاره به کار بسته شده است که از میان آنها، می‌توان به هند، تایلند، چین و بسیاری از کشورهای دیگر اشاره کرد. یکی از بهترین روش‌های حضور کالاهای فوق که کشورهای مورد اشاره به آن تکیه داشته و توجه ویژه‌ای را نیز به آن معطوف داشته‌اند. بسته‌بندی تولیدات یاد شده است که در بعضی از آنها موفقیت‌هایی را نیز به دست آورده‌اند.
به طور کلی، امروزه بسته‌بندی بیش از هر موضوع دیگری برای یک صادرکننده موفق اهمیت دارد و اهمیت آن برای بازارهای خارجی به مراتب از بازارهای داخلی بیشتر است. به همین دلیل برای بسته‌بندی، اصول و قواعدی تنظیم شده که هر فروشنده به طور کلی و هر صادرکننده به طور خاص، جهت موفقیت خود بایستی به آنها توجه کند.
به عبارتی برای حضور در بازارهای جهانی که تعداد زیادی از تولیدکنندگان، عرضه‌کننده کالاهای مشابهی هستند، بسته‌بندی مناسب صادراتی، یکی از اصول اساسی برای موفقیت در امر صادرات است و تولیدکننده‌ای که به این امر توجه نداشته باشد، از دور رقابت خارج می‌شود. این امر به خصوص برای راهیابی به کشورهای توسعه‌یافته که خانواده‌ها دارای قدرت خرید بالا بوده و به مرغوبیت و شکل طرح بسته اهمیت بسیار می‌دهند، مهم می‌باشد. به طوری که بر اساس پژوهشی که توسط یک موسسه انگلیسی انجام گرفته است، حدود چهل درصد از مشتریان با مشاهده محصول در بسته‌بندی مناسب و جذاب، به خرید می‌پردازند.
علاوه بر این، بسته‌بندی اثرات مثبتی دیگری نیز به همراه دارد. به طور مثال یکی از مهمترین فواید بسته‌بندی، حفظ منافع تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان به صورت توام است. بسته‌بندی از طریق حفاظت از محتوی و کاهش هزینه‌های تولید، حمل، نگهداری، توزیع و فروش از قیمت تمام شده محصول کاسته و همچنین با ایجاد انگیزه‌های خرید، موجب افزایش فروش و در نتیجه کاهش قیمت‌ها و ارتقای منافع مشترک خریدار و فروشنده خواهد شد.
در کنار این موارد، رشد آگاهی مصرف‌کنندگان از ویژگیهای کالا، ایجاد تنوع در بازار، اشتغال زایی و ده‌ها مورد دیگر، کمترین منافعی است که صنعت بسته‌بندی می‌تواند برای جامعه به همراه داشته باشد. همچنین یک بسته‌بندی کارآمد و هنرمندانه، موجب جلب توجه و اطمینان مصرف‌کنندگان شده و از این طریق در افزایش فروش کالا و رونق اقتصادی تاثیر قابل ملاحظه‌ای خواهد داشت.
بسته‌بندی و نقش آن در ارتقای کیفی محصولات صنایع دستی
عکس، طرح، نقش و تصویرسازی‌های مخصوص بسته‌بندی محصولات صنایع دستی، از عوامل تاثیرگذار در طراحی گرافیک بسته‌بندی هستند. نقش طراحی گرافیک، چاپ و بسته‌بندی موفق یک کالا در صادرات، ورود به بازارهای جهانی و در نتیجه بالا بردن کالاهای تولیدی و فروش کالا غیر قابل انکار است. این در حالی است که صنایع داخلی ما بالاخص محصولات صنایع دستی از داشتن یک چنین تفکر موفقی تا حدود بسیار زیادی دور مانده‌اند. به هر صورت ضعف گام های کنونی تولیدکنندگان ما در این زمینه حکایت از عقب ماندن کشور ما از قافله جهانی این رویکرد هنری و تاثیرگذار دارد.
یکی از زیرشاخه‌های هنر گرافیک کاربردی، طراحی گرافیک بسته‌بندی است که در وجه تبلیغاتی نیز می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد. طراحی بسته‌بندی، هنر، علم و فناوری را هم زمان با هم به خدمت می‌گیرد تا اثری قابل طرح در برابر دیدگان انتقادی مردم ایران که دارای سلیقه های بسیار متنوع هستند، داشته باشد. به همین دلیل در کنار توجه به عناصر زیبایی‌شناختی، وجه کاربردی هنر گرافیک، هدف خلق اثر قرار می‌گیرد.
می‌توان هنر طراحی بسته‌بندی را از حساس‌ترین زیرشاخه‌های گرافیک کاربردی دانست، چراکه رضایت مصرف‌کننده و تولیدکننده باید در کنار اصول علمی طراحی مورد توجه هنرمند طراح قرار گیرد.
طراحی و گرافیک زیبا در بسته‌بندی، احساسات خریداران را مورد هدف قرار داده و ایجاد حس لوکس بودن محصول در مقابل آن، ایجاد حس کم ارزش بودن یک محصول را القا می کند.
اجرای طراحی گرافیکی در بسته‌بندی یک محصول، باید بتواند علاوه بر اطلاع‌رسانی، زیبایی و معرفی، نقش تبلیغاتی و بازاریابی را نیز برای محصول ایفا کند. طراحی هر بسته می تواند به طور مستقل مانند یک بروشور، پوستر و استند عمل کند. یعنی چنان کامل و جذاب و از روی آگاهی طراحی شده باشد تا بتواند خریداری را که محصول را نمی شناسد و در مورد آن اطلاعات کافی ندارد، ترغیب به خرید کند. به بیان دیگر طراحی گرافیکی بسته‌بندی موفق باید خود، محصول خود را بفروشد.
پس طراحی وگرافیک یک بسته‌بندی باید اطلاع‌رسانی پویا و اعتمادپذیر داشته باشد، ایجاد هویت ایرانی از طریق بسته‌بندی کالا را داشته باشد و دارای ویژگی نوآوری، خلاقیت، تحلیل‌آور و ایده‌دهنده باشد که این موضوع در ایران هم چنان مورد توجه قرار نگرفته است و به همین خاطر ضررهای بسیاری به بار آورده است.
امروزه از مهمترین فاکتورهای فروش و موفقیت در بازار تجاری توجه به هنر طراحی و بسته‌بندی است. اهمیت این شاخه از هنر گرافیک تا آنجا است که در برخی از کشورها که تولیدکننده نیستند، تنها یک طراحی خوب بسته‌بندی برای کالاهای وارداتی، نام آن کشور را در زمره تولیدکنندگان کالا و در نهایت صادرات آن قرار می دهد. این به معنای آن است که جهان امروز تنها تشنه تولید کالا نیست بلکه این تولید هنر است که چرخه های اقتصادی را به حرکت درمی آورد.
گرافیک بسته‌بندی، نقش اساسی و کلیدی در تثبیت و تشخیص کالا دارد و می‌تواند همزمان برای اهداف همانند و بی‌نظیری استفاده شود. سازندگان می‌کوشند موقعیت یک کالا را با استفاده از روش‌های گرافیکی متفاوت، برای نشان دادن و عرضه کالا به مشتری محاسبه کنند.
عملکردهای طراحی گرافیک در بسته‌بندی از یک طرف مصرف‌کننده را از کالای درون بسته و فواید آن مطلع کرده، همچنین باعث تشخیص کالا در بازار شده، ارزش و میزان فروش یک کالا را افزایش داده و در نهایت باعث حفظ علاقه مشتری به کالا، پس از گذشت مدیت طولانی از خرید می‌شود.
بسته‌بندی و طراحی نامناسب، پایین بودن کیفیت بسته‌بندی کالاهای ایرانی، کشور ما را به تک محصولی در صادرات تبدیل کرده است. طراحی و گرافیک بسته‌بندی یک از وسایل و لوازم بازاریابی است و اثربخشی ان بستگی به انتخاب بازار موردنظر دارد.
اهمیت طراحی بسته‌بندی و نقش بسته‌بندی به عنوان ابزاری جهت برقراری ارتباط با مصرف‌کننده و انتخاب مارک‌های تجاری در حال رشد می باشد. جهت تحقق اهداف ارتباطی لازم است که اطلاعات کافی در رابطه روانشناسی مصرف‌کننده توسط تولیدکنندگان کسب شود. این موضوع جهت درک واکنش مصرف‌کننده نسبت به بسته‌بندی کالای ضروری لازم است بسته‌بندی محصولات نوعی علم، هنر و تکنولوژی حمایت از محصولات در مقابل آلودگی و خطرات ناشی از حمل و نقل و ذخیره مناسب محصولات است. معمولا در هر بسته‌بندی عملکردهای زیر قابل تعریف است:
- حفظ و نگهداری محصول
- ارائه اطلاعات مربوط به محتوا و شناساندن کالای بسته‌بندی شده
- زیبایی
- سهولت حمل و نقل
امروزه در سراسر دنیا، صنایع این حقیقت را دریافته اند که چنان چه طراحی بسته‌بندی، با کیفیت خوبی ارائه شود می‌تواند لبه برنده سلاح رقابت آنها باشد. همچنان که اهمیت طراحی بسته‌بندی افزایش می‌یابد، اهمیت تحقیقات کاربردی به منظور بهینه سازی طراحی بسته‌بندی و تصمیم‌‌گیری‌های لازم نیز بیشتر هویدا می شود.
طراحی بسته‌بندی برای کالا، تصویر و هویت می‌سازد و همین طور می‌تواند ابزار قوی برای بازاریابی و فروش کالا محسوب شود. برای کالای موجود، بهینه‌سازی بسته‌بندی می‌تواند زنجیره‌ای از اهداف مانند افزایش حجم فروش، انبارسازی بهتر و مطرح شدن کالا در سطح بالاتری از رقابت را در بر داشته باشد.
در حوزه بازاریابی، بسته‌بندی یک روش جذاب جهت انتقال پیام در رابطه با محصول به مشتریان می‌باشد. تفکیک دو عملکرد بسته‌بندی، کار سختی است، اما باید بدانیم که در اغلب موارد این عملکردها مورد استفاده قرار میگیرند.
بسته‌ها با جلب توجه مشتریان و برقراری ارتباط با آنها به معرفی محصول مربوطه می‌پردازند. همچنین این امکان را فراهم می‌سازند که محصولات مختلف به صورت واحد و منسجم محافظت شوند. از نقطه نظر سازماندهی، بسته‌بندی یک مورد از ویژگیهای مهم کلیدی است که از نظر مشتریان بسیار حائز اهمیت است. همچنین این امکان را فراهم می‌سازند که محصولات مختلف به صورت واحد و منسجم محافظت شوند.
تمایل مشتری جهت خرید، بستگی به درجه‌ای دارد که در آن محصولات موجود می‌توانند رضایت مصرف‌کننده را جلب کنند. درک مستقیم مصرف‌کنندگان به عناصری ارتباط دارد که جهت موفقیت راهکارهای مختلف بازاریابی حائز اهمیت می‌باشند.
چهار عنصر مهم بسته‌بندی، اصولا بر تصمیم‌گیری خرید مصرف‌کننده تاثیر می‌گذارند که می‌توان آنها را به دو گروه مجزا، عناصر بصری و اطلاعاتی طبقه‌بندی کرد. عناصر بصری شامل تصاویر، اندازه و شکل بسته‌هاست که بیشتر بر تصمیم‌گیری تاثیر می‌گذارند و عناصر اطلاعاتی مربوط به ارائه اطلاعات و فناوری‌های استفاده شده در بسته‌بندی‌هاست که احتمالا از جنبه شناختی حائز اهمیت می‌باشد.
در کنار رعایت مسائل هنری و نکات زیباشناختی، مسائل مهم دیگری در کار طراحی نقش دارند که رعایت آنها بر موفقیت بسته‌بندی و استقبال از محصول خواهد افزود. استفاده از فناوری روز، توجه به عوامل فنی، رعایت نیازهای بازار، در نظر داشتن خواسته‌های منطقی سفارش‌دهندگان و نظریات کارشناسان بازاریابی و فروش، همراه با رعایت قوانین و ضوابط، از نکاتی است که باید پیوسته در کنار هم، مورد توجه هنرمندان و طراحان بسته‌بندی باشد. هرچه شناخت و دقت بر روی این نکات بیشتر شود مسایل هنری بیشتر خود نمایی کرده و بهتر به ثمر می‌نشیند ودر مجموع بسته‌ای موفق‌تر وشایسته‌تر تولید می‌شود.
در دنیای تجارت امروز، یکی از عوامل مهم در موفقیت و کسب بازارهای گسترده برای فروش، اطلاع دقیق از ابتکارات و کشف رقبا و فروشندگان کالاهای مشابه در جلب مشتری است. حتی اطلاع فوری و به هنگام از تغییراتی که در این زمینه روی می‌دهد می‌تواند بسیار مفید و کارگشا باشد. درک صحیح از فعالیت‌های دیگران به طراحان بسته‌بندی کمک می‌کند تا در جو و فضای روز قرار گرفته، ضمن رعایت نکات هنری به خلق آثار جدید و قابل توجه بپردازند.
در رقابت تنگاتنگ امروزی، بدون تلیغات، توسعه بازار فروش و موفقیت کالا غیرممکن به نظر می‌رسد. اکنون بسته‌بندی خود مهمترین آگهی و موثرترین ابزار تبلیغ برای هر کالاست. بسته‌بندی با دارا بودن طراحی معنادار و متناسب با نوع کالا، همراه با درج اطلاعات مکتوب، به صورت صریح و بی واسطه پیام تولیدکننده را به مصرف‌کننده می‌رساند، خریدار را به سمت خود جلب می‌نماید و اطلاعات و انگیزه لازم را به او می‌دهد.
در روند علمی بازاریابی، پدیدآورنده کالا فقط به برنامه‌ریزی برای تولید خود آن کالا نمی‌پردازد، بلکه همزمان به نکات مختلفی در روند تولید و فروش توجه می‌کند. خصوصیات مصرف‌کننده، نیازها و ویژگیهای بازار، شکل ظاهری کالا، بسته‌بندی و مواد و مصالح به کار رفته در آن، روش‌های توزیع، مصرف و تبلیغات مربوط به کالا همراه با ده‌ها مورد مشابه، نکاتی است که با هزاران رشته به هم تنیده‌اند.
امروزه برای تولید یک محصول، از پیش باید اهدافی را تعیین کرد. روز به روز بازاریابی و فروش بیشتر به سوی فروش هدفدار یا از پیش تعیین شده، پیش می‌رود. در این روش بخشی از بازار و کسانی که در حیطه مصرف‌کنندگان آن کالا یا محصول قرار میگیرند، از دیگران جدا می‌گردند. برای این کار، تحقیقات علمی گسترده و دامنه‌داری با توجه به عوامل اجتماعی، اقتصادی، جغرافیایی و مهمتر از همه آنها، که روش زندگی کردن افراد است، انجام می‌شود.
طی این تحقیقات بخشی از مردم بر اساس وجوه تمایزشان با دیگران، هدف بازاریابی و جذب شدن به سمت کالای خود قرار می‌دهند. بر اساس میزان درآمد یا خرید و یا طی دوره‌ای از زمان و یا کسانی که در یک مکان مشخص زندگی می‌کنند و رفتار مشابهی در خرید دارند و عواملی از این دست، می‌توان گروهی را از بقیه جدا کرد.
بازارهای جهانی، کلیه رقابت و مبارزه را، در امر تحقیقات طراحی بسته‌بندی می‌دانند. هدف اولیه تحقیقات بسته‌بندی به عنوان یک ابزار تصمیم‌گیری و تعیین‌کننده (چه اینکه تمرکز آن در بازارهای داخلی باشد یا جهانی) ثابت و یکسان است. چیزی که عوض می‌شود، ابزارهایی است که توسط آنها نظرات متفاوت می‌توانند به دست آیند. سه اصل عمده در رقابت وجود داردکه بازار جهانی آن را در حیطه عملکردی تحقیقات طراحی بسته‌بندی می‌داند. آن سه اصل عبارتند از: قابلیت مقایسه، شاخص‌های اقتصادی و محدودیت‌‌های روش‌های تحقیق.
از آنجایی که تحقیقات تجربی کمی در رابطه با واکنش مصرف‌کننده نسبت به بسته‌بندی، به خصوص در بازارهای آسیایی، صورت گرفته است، نیاز به تحقیقات بیشتری در این زمینه احساس می‌شود. تعداد زیادی از متخصصین با فرهنگ‌های مختلف بر این موضوع پافشاری دارند که توسعه دانش در یک فرهنگ باید قبل از اینکه در بافت‌‌های فرهنگی دیگر مورد استفاده قرار بگیرد به تایید مراجع عالی برسد.
محققین اظهار داشته‌اند که تصاویر به صورت شفاهی، به خصوص در حوزه‌هایی که بیشتر به تصاویر توجه می‌شود، می‌توانند اطلاعات زیادی را فراهم سازند. ارتباط بین انتخاب‌های مشتری در بازارهای مختلف و مشخصات طراحی بسته‌بندی، یک نکته کلیدی است که بازاریابان محصولات بسته‌بندی شده باید از آنها در راستای توسعه راهبردهای مفید در بازاریابی استفاده نمایند.
انجام اهمیت عناصر مهم طراحی بسته‌بندی در غالب متغیرهای تقسیم‌بندی بازار می‌توانند حاوی اطلاعات مفید برای بازاریابانی باشند که خواستار افزایش تاثیر بسته‌بندی درر عرضه محصولات باشند.
اهمیت طرح بسته‌بندی به عنوان ابزارری جهت برقراری ارتباط و برچسب‌گذاری محصولات در بازارهای رقابت، روز به روز در حال افزایش است. عناصر بصری در بسته‌بندی نقش مهمی را ایفا می‌کنند که نشان‌دهنده استفاده از آن محصول توسط مصرف‌کنندگان مختلف است.
با تاکید بر اکثر مقاط مشترک در مورد کارکردهای بسته‌بندی در بخش صنعت و صنایع دستی و همچنین طراحی علمی آن، بسته‌بندی صنایع دستی دست کم در شیوه تولید، کاملا متفاوت با بسته‌بندی صنعتی خواهد بود. چرا که با عنایت به اختلاف اندازه در یک امر و مهمتر از آن دستی بودن تولیدات بسته‌بندی شده مطمئنا بسته‌های تولید نیز می‌بایست تابعی از محصولات باشند.
شناخت ویژگی‌ها و هویت محصول همراه با در نظر داشتن روانشناسی خریداران در بازار هدف، باید در کانون توجه طراحان بسته‌بندی قرار گیرد. آنان باید بتوانند توازن صحیحی میان استفاده از عناصر سنتی، با رنگ و بوی ملی یا محلی و استفاده از روش‌های مدرن و جهانی طراحی برقرار کنند و همراه با در نظر داشتن مسئولیت و تعهد هنری در حفظ و اشاعه ارزش‌ها و سنت‌ها، فراموش نکنند که هدف اصلی طراح بسته‌بندی، فروش بهتر و نمایاندن صحیح محتوی به مخاطبین است.
هرگونه افراط در به کار بردن مجموعه‌ای از عناصر در طراحی، اگر هم در زمانی برای مصرف‌کنندگان با اهمیت و جالب توجه باشد، به تدریج ملال‌‌آور شده و پس از مدتی تاثیر عکس می‌یابد.
گرانی مواد اولیه و نگاه تفننی به صنایع دستی و همچنین نداشتن آشنایی و اعتماد خریداران به صنایع دستی از جمله مشکلات صنایع دستی است. طراحی مناسب بسته‌بندی، داشتن برچسب شناسایی کالا، درج نشان تجاری کالا و قیمت مناسب، از راهکارهای حل این مشکل توسط اصناف است.
بحث بازاریابی و به ویژه بسته‌بندی تولیدات و آثار صنایع دستی و هنرهای سنتی، راهگشای حل بسیاری از مشکلات این عرصه خواهد بود، چرا که بسته‌بندی مطلوب و استاندارد، وسیله ارتباط ذهنی خریدار و فروشنده بوده و موجب افرایش رغبت مشتریان برای خرید خواهد شد و این امر، رونق فروش صنایع دستی در بازارهای داخلی و خارجی و اشتغالزایی و درآمدزایی آن را در پی خواهد داشت.
شناسایی اقلام و تولیدات صنایع دستی پرفروش جهت بسته‌بندی، نظارت بر تولید صنایع دستی به منظور تامین کیفیت مطلوب، حمایت از دست‌اندرکاران و تولیدکنندگان صنایع دستی، آسیب‌شناسی، درجه‌بندی و طبقه‌بندی هنرمندان بر اساس کیفیت آثار تولیدی، ترویج فرهنگ خرید اقلام و محصولات صنایع دستی و ورود این محصولات به سبد خرید خانوارها از دیگر مباحث مطرح شده در این خصوص می‌باشد.
بیشتر بخوانید: ضرورت نوآوری در بسته بندی صنایع دستی
آثار صنایع دستی کشور به علت بسته‌بندی نامطلوب و غیرکیفی، نقش چندانی در سبد خرید گردشگران خارجی و حتی دوستداران هنرهای آثار صنایع دستی ایران ندارد. بسته‌بندی مقوله‌ای است که در سال‌های اخیر به کرات مطرح شده و از اهمیت و لزوم آن فراوان سخت گرفته شده است و امروزه یکی از جایگاه‌های رقابت در عرصه فروش داخلی و همچنین صادرات می‌باشد.
ادامه دارد…
