امروزه هنر بسته بندی در دنیا به عنوان یک علم مطرح است که کشورهای توسعه‌یافته با آگاهی از آن، محصولات تولیدی خود را با بهترین روش‌های بسته‌بندی در بازارهای جهانی عرضه می‌کنند. در میان محصولات فراوان تولیدی، محصولات صنایع دستی جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده‌اند و به نحوی با هویت ملی و فرهنگی جامعه تولیدی در ارتباط هستند.
از آن جایی که بسته‌بندی نخستین مرحله از برخورد مشتریان با محصول می‌باشد وجود طراحی، رنگ، تناسب محصول با بسته‌بندی و عواملی در جهت ارتقاء کیفی محصول به شمار می‌رود. شناسایی روش‌های بسته‌بندی و نحوه آموزش آن هدف اصلی این پژوهش است که به صورت تحلیلی – توصیفی بوده و روش گردآوری اطّلاعات در آن میدانی – کتابخانه‌ای است.
نوآوری در تولید، بسته بندی و عرضه محصولات صنایع دستی
در متون علمی اقتصاد، تقاضا را تابعی از چند عامل مهم چون قیمت کالا، درآمد، قیمت سایر کالاها، سلیقه و ترجیحات مصرف‌کننده، تعداد مصرف‌کننده و انتظارات می‌دانند. آنچه در میان عوامل مذکور بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد، قیمت کالا و قدرت خرید افراد یعنی درآمد است؛ اما با گسترش روحیه رقابت در صحنه‌های مختلف اقتصادی و رو آوردن به ایجاد تنوع در کالا از طرف تولیدکنندگان برای گسترش بازار و جذب تقاضای کافی، صرفا قیمت کالا و درآمد متقاضی کافی نبوده و آنچه در کنار این دو عامل تکمیل‌کننده یک بازار مناسب بوده، سلیقه و ترجیحات مصرف‌کننده است که می‌تواند در بسیاری از مواقع، دو عامل قیمت و درآمد را نیز تحت تاثیر قرار دهد.
امروزه در بسیاری از کشورهای صنعتی و پیشرفته، تولید افزایش یافته ولیکن به دلیل رشد کم جمعیت آن‌ها، میزان تقاضا نیز پایین آمده است. عامل مهمی که می‌تواند این مساله را حل نماید، مصرف‌کننده جدید نیست بلکه مصرف جدید می‌باشد.
این بدان معناست که تولیدات صنایع دستی با تنوع بیشتر و کاربردهای جدیدتر می‌تواند عوامل خلأ مصرف‌کنندگان جدید را پر کند. مبحث دیگری که بسیار اهمیت دارد، معرفی شایسته محصولات دست صنعتگر صنایع دستی در کنار تولیدات مشابه ماشینی است تا به کمک آن بتواند بازار رقابت را به سود خود تغییر دهد.
تولیدکننده صنایع دستی باید توجه داشته باشد محصولی را تولید کند که نه تنها به سادگی قابل تقلید نباشد بلکه آن را شناسنامه‌دار کرده و با نام مشخص، همراه با بسته‌بندی مناسب عرضه کند. صنعت بسته‌بندی فروشگاه و جولانگاه نوآوری است. خلاقیت موتور محرکه هنر و صنعت بسته‌بندی است و همواره آن را به پیش می‌برد.
کار خلاق و نو، فقط در زمینه ارائه طرح‌های نوین و چشمگیر با استفاده از نرم‌افزارهای جدید رایانه نیست، بلکه بخش عظیمی از نوآوری، در نکات فنی و خلق فناوری‌های نوظهور نهفته است. پدید آمدن روش‌های نوین برای تولید بستهها، کشف انواع مواد اولیه جدید و نحوه کاربرد آن‌ها، شیوه‌ها و ماشین‌های جدیدی که در چاپ و مراحل تکمیلی به کار می‌آیند، همه و همه بار اصلی توسعه صنعت بسته‌بندی را در طول مسیر پر پیچ و خم پیشرفت به دوش کشیده‌اند.
طراحان و سازندگان بستهها، باید بدون وقفه، تحولاتی را که در هر بخش هنری و فنی رخ می‌دهد، رصد کنند و ویژگی‌های هریک را با مسائل اقتصادی آن درک نمایند. یکی از مهمترین ابزارها در راستای دستیابی به این هدف، امکانات موجود در صنعت چاپ است.
از آنجایی که بسته‌بندی به عنوان عاملی کلیدی در عرضه محصول به بازار محسوب میشود، صنعت چاپ و آگاهی از امکانات و محدودیت‌های موجود در آن، تاثیر قابل توجهی بر کیفیت نهایی بسته‌بندی دارد، بنابراین توجه به ارتباط موجود میان بسته‌بندی و چاپ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از جمله شیوه‌های موثری که می‌توانند در شناسایی این ارتباط، موثر و واقع شوند، بررسی و مطالعه نمونه‌های موجود است.
طراحان با نقش و طراحی که برای بسته‌بندی صنایع دستی و حتی حوزه معرفی محصول، ارائه می‌دهند بسیاری از مشکلات محصولات صنایع دستی را مرتفع می‌کنند. اگرچه این طراحی‌ها، نقش ثابتی دارند ولی با روش‌های متفاوت از چاپ دستی گرفته تا چاپ چند رنگ می‌توانند مخاطبان را جذب کنند.
یکی از مشخصه‌های اصلی محصولات صنایع دستی، انحصاری بودن آنهاست. این مشخصه موجب میشود تا مکان و مبدا جغرافیایی هر محصول از اهمیت و نقش غیر قابل انکاری برخوردار شود، بنابراین صنعت چاپ در این زمینه نیز می‌تواند با چاپ و تولید انبوهی از کاتالوگ‌ها، بروشورها، دفترچه‌های راهنما و… به صنایع دستی خدمت کند.
یکی از شاخص‌های دیگری که در این قسمت می‌تواند مورد توجه واقع شود، توجه به زیبایی بسته‌بندی است که با نحوه چاپ آن ارتباط نزدیکی دارد. مقوله زیبایی در بسته‌بندی، تنها جنبه تزیینی صرف ندارد بلکه حالتی کاربردی می‌یابد و منجر به انتقال اطلاعات بصری و نوشتاری به مخاطب میشود. جنبه تزیینی و زیبایی بسته‌بندی، در ارتباط با نیازهای احساسی کاربر تعریف میشود و حاصل آن، پاسخگویی به نیازهای والای روحی مخاطب است.
توجه به جنبه‌های زیبایی در حوزه دیداری، ابتدایی‌ترین امکانی است که می‌توان از نظر پاسخگویی به نیازهای احساسی مخاطب در طراحی بسته‌بندی لحاظ کرد. هر محصول تولید شده لازم است که به فروش برسد تا علاوه بر بازگرداندن سرمایه به تولیدکننده و ایجاد سود اقتصادی برای وی، زمینه برقراری تعامل با استفاده‌کننده کالا را نیز فراهم آورده و از این طریق، امکان دریافت بازخورد مناسبت از محصول و بسته‌بندی آن، برای تولیدکننده فراهم شود تا بتواند تصمیم مناسب در مورد ادامه تولید فعلی با مشخصات موجود و یا تصحیح نمونه فعلی و تبدیل آن به نمونه جدید را دریافت کند.
بنابراین برقراری ارتباط میان محصول و مشتری در زمان خرید، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار میشود. به دلیل حق انتخاب مشتری در برابر خرید محصولات مختلف و نیز از آنجا که پرداخت هزینه‌های تولید محصول از جانب مشتری انجام می‌پذیرد، بنابراین توجه به سلیقه‌های بصری و خواسته‌های وی، از ظاهر محصول گرفته تا بسته‌بندی و کیفیت چاپی آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اهمیت این مساله به خصوص در زمانی آشکار میشود که خریدار در برابر عملکرد همسان دو یا چند محصول مشابه، اطمینان حاصل نموده و در انتخاب محصول برتر و مناسب‌تر، دچار تردید میشود.
در چنین شرایطی، توجه به بسته‌بندی محصول از اهمیت بالایی برخوردار میشود زیرا از جمله مواردی که می‌تواند در زمان خرید کالا توسط مشتری، سبب جلب توجه و برقراری ارتباط شود، زیبایی و فرم ظاهری بسته‌بندی آن است. امروزه نقش زیبایی در محصولات، به عنوان عاملی موثر در موفقیت تجاری آشکار شده است که این مساله، خود موید لزوم توجه به بسته‌بندی کالا و کیفیت چاپی آن است.
توجه به دارا بودن ارزش افزوده بسته‌بندی محصول، مثلا استفاده از بسته‌بندی کالا برای کاربردهای دیگر، می‌تواند هزینه‌های تحمیل شده برای انجام این فرآیند را توجیه کند. طرح ایجاد موسسه خدمات بسته‌بندی و طراحی صنایع دستی از دیگر راهکارها در ایجاد نوآوری در بسته‌بندی و عرضه محصولات صنایع دستی صادراتی می‌باشد. به ازای هر ۴۰ شغل در صنعت، یک شغل برای بسته‌بندی ایجاد میشود. فقط در صنایع دستی پتانسیل ایجاد ۵۰ هزار شغل در زمینه بسته‌بندی وجود دارد. جهت اجرای این برنامه‌ها، لازم است تا در مرحله اول، نیازسنجی در مورد بسته‌بندی صنایع دستی و کالاهای هنری صورت گیرد تا مساله به صورت شفاف مطرح شود.
در حوزه فرهنگ و هنر نیز می‌توان مصداق‌های مشابهی را برای ارتقای بسته‌بندی در نظر گرفت. اگر صنایع دستی با دید هنری همراه نباشد، کاربرد امروزی آن مشخص نمی‌شود. حضور پررنگ مصرف صنایع دستی، عاطفه و شناخت است. وقتی خریدار بداند که با چه کالای فرهنگی و هنری مواجه است، نسبت به آن عاطفه پیدا می‌کند وگرنه بعد از مدتی انباشتگی غیرکاربردی به وجود آمده که منجر به تولیدات نامرغوب میشود و کاربرد آن در هاله‌ای از ابهام قرار می‌گیرد. صنایع دستی پدیده‌ای است که به بازار درازمدت نیاز دارد و اگر جنبه فرهنگی آن فراموش شود، بازار آن لحظه‌ای میشود و صنایع دستی راه به جایی نمی‌برد.
زمانی که حقوق ویژه‌ای برای صنایع دستی تعریف میشود، می‌توانید جنبه جذب گردشگر نیز به آن نگاه کنید. هر منطقه دارای صنایع دستی ویژه خود خواهد بود که به جلب مسافر کمک می‌کند و جذابیت و به اصطلاح طعم مخصوص به خود را دارد که منجر به خودباوری در میان مردم آن منطقه میشود.
راهکار دیگر در ایجاد نوآوری در بسته‌بندی، آشنایی با آداب و رسوم و فرهنگ کشورهای مقصد در صادرات بسیار مهم بوده و در بسته‌بندی مصنوعات، توجه به این نکات، ضروری است. برای مثال رنگ سفید در کشور چین رنگ عزاست. عدم آگاهی از این آداب و رسوم سبب ایجاد مشکل در کشور مقصد میشود. نتایج پژوهشی نشان داده است که در آمریکا ۳۳ درصد خریدها بدون تصمیم قبلی صورت می‌گیرد که این امر به علت تاثیر بسته‌بندی است.
همچنین در این راستا، اقدامات دیگری نیز صورت گرفته است که از آن جمله در سرفصل‌های دستورالعمل جدید آموزش‌های عمومی، هنرجویان سراسر کشور در کنار آشنایی با تولید صنایع دستی، از آموزش بسته‌بندی محصولات صنایع دستی نیز بهره‌مند می‌شوند. این دستورالعمل‌های جدید آموزش‌های عمومی صنایع دستی تدوین و برای معاونت‌های صنایع دستی ۳۱ استان کشور ارسال شده است.
معاونت صنایع دستی با هدف برگزاری دورههای آموزشی هدفمند که زمینه‌ساز اشتغال شود بازنگری روی دستورالعمل آموزش‌های عمومی را مورد توجه قرار داده است. به دلیل اهمیت مقوله بسته‌بندی این است که باید هنرجویان در کنار مباحث آموزشی با بسته‌بندی متناسب با رشته‌ای که در آن آموزشی با بسته‌بندی این است که باید هنرجویان در کنار مباحث آموزشی با بسته‌بندی متناسب با رشته‌ای که در آن آموزش دیده‌اند، نیز آشنا شوند.
برگزاری دورههای بسته‌بندی صنایع دستی، به دلیل لحاظ شدن در دستورالعمل آموزش‌های عمومی به شدت از طرف معاونت صنایع دستی پیگیری میشود و نظارت بر عملکرد معانت‌های استانی در این بخش توسط ستاد انجام میشود. از این رو، کارگروه آموزش صنایع دستی در تمامی معاونت‌های استانی تشکیل و بخشی از فعالیت‌های نظارتی بر عهده آن‌ها است. گام اول در مقوله بسته‌بندی صنایع دستی، ترویج است که در سول دو سال اخیر، اقدامات مناسبی انجام شده و بر همین اساس هنرجویان صنایع دستی نیز که تازه به این عرصه وارد می‌شوند در قالب برنامه‌های آموزشی با طراحی وارد می‌شوند در قالب برنامه‌های آموزشی با طراحی و تهیه بسته‌بندی آشنا می‌شوند.
سازمان صنایع دستی بر این اساس اعلام کرده است از سال ۱۳۹۲ محصولات صنایع دستی فقط با بسته‌بندی استاندارد (بسته‌بندی هر محصول بسته به نوع آن مشخص شده و با دیگری متفاوت است، اما شاخصه‌هایی چون محافظت فیزیکی، لایه و موانع محافظتی، اطلاع‌رسانی، بازاریابی، ایمنی و سهولت در حمل و نگهداری، در همگی مشترک است که از آن به بسته‌بندی استاندارد یاد میشود.
متاسفانه در اصل طرح صحبتی از بسته‌بندی استاندارد نیست و در هیچ منبع یا مرجعی تعریف جامعی از آن پیدا نکردم. در نتیجه منبع یا مرجعی تعریف جامعی از آن پیدا نکردم. در نتیجه منبعی برای تعریف ذکر نشد) عرضه خواهد شد.
بر اساس سیاست‌های سازمان میراث فرهنگی، کارگاه‌های صنایع دستی که در موعد تعیین شده محصولات تولیدی‌شان با بسته‌بندی عرضه نشود.، با مشکل ادامه فعالیت مواجه خواهند شد. در همین زمینه ۱۰ کارگاه و نشست منطقه‌ای آموزشی و ترویج محصولات صنایع دستی در مناطق مختلف کشور برگزار میشود. هدف از برگزاری این برنامه‌ها، تشویق تولیدکنندگان به ضرورت بسته‌بندی در عرضه صنایع دستی در بازارهای جهانی و داخل کشور است.
از سال ۱۳۹۱ نگاه سازمان از جنبه ترغیبی و تشویقی به سمت عملیاتی شدن مقوله بسته‌بندی در حوزه صنایع دستی به خصوص با اولویت صادرات سوق می‌یابد. کارگاه‌های آموزشی بسته‌بندی محصولات صنایع دستی به صورت منطقه‌ای در کشور برگزار میشود. به عنوان مثال استان گیلان با هدف ارائه مناسب محصولات صنایع دستی و رقابت با محصولات نامناسب وارداتی که تنها دارای بستهبندیهای مشتری‌پسند هستند، اقدام به برگزاری همایش بسته‌بندی محصولات صنایع دستی داخلی کرد.
استان گیلان سومین استان کشور است که با همکاری اداره کل توسعه و ترویج صنایع دستی کشور اقدام به برپایی چنین همایشی کرده است که در آن هنرمندان، استادان، دانشجویان و هنرآموزان شرکت کردند. شرکتهای بخش خصوصی دست‌اندرکار امر بسته‌بندی محصولات صنایع دستی کشور نیز در این همایش شرکت داشتند. در کنار این همایش، کارگاه و نشست منطقه‌ای آموزش و ترویج بسته‌بندی محصولات صنایع دستی شمال کشور با شرکت معاونان صنایع دستی استان‌های شمالی در «ماسوله» گشایش یافت.
این نشست به منظور آشنایی هنرمند – صنعتگران با شیوه‌های جدید بسته‌بندی تولیدات صنایع دستی و تبادل نظر برگزار شد. نوع و نحوه بسته‌بندی تولیدات صنایع دستی از آنجایی که خود می‌تواند جایگاه تبلیغی وسیعی در بعد داخلی و خارجی داشته باشد، بیش از همیشه بایستی مورد توجه تولیدکنندگان قرار گیرد. در پایان کارگاه آموزش و ترویج بسته‌بندی صنایع دستی از هنرمندان گیلان، زنجان و قزوین به عنوان هنرمندان برتر در زمینه بسته‌بندی صنایع دستی تجیلی شد. این امر رونق فروش صنایع دستی گیلان در بازارهای داخلی و خارجی، اشتغالزایی و درآمدزایی این بخش را در پی خواهد داشت.
یکی از مشکلاتی که باعث شده استقبال از بسته‌بندی صنایع دستی، رواج پیدا نکند، فروش کم صنایع دستی و هزینه زیاد آن است. صنایع دستی به خودی خود گران است و استفاده از بستهبندیهای مناسب برای آن نیز باعث میشود که مبلغ یک هنر دستی بالاتر برود. برای ارزان‌تر شدن هزینه بسته‌بندی به نظر می‌رسد، مشارکت بخش دانشگاهی در طراحی بسته‌بندی صنایع دستی ضروری باشد. چنانچه در دانشگاه‌ها، دانشجویان به این سمت سوق داده شوند که پایان‌نامه‌های خود را به طراحی بسته‌بندی و ارزیابی این مساله اختصاص دهند، نتیجه بهتری خواهد داشت. لازم به ذکر است پژوهش‌های دانشگاهی می‌بایست در تعامل با معاونت صنایع دستی و بخش اجرایی آن باشد.
بیشتر بخوانید: وابستگی صنایع دستی و صنعت بسته بندی در ایران
نتیجه‌گیری
اهمیت وجود بسته‌بندی مناسب برای تولیدات صنایع دستی، حفاظت، ساماندهی تولید و فروش محصولات است و ضرورت بسته‌بندی به عنوان یک حلقه از زنجیره تولید، توزیع و فروش احساس میشود. طراحان سعی دارند به مدد روش‌های نوین با بهره‌گیری از بهترین مواد و ماشین‌آلات و با راهنمایی مشاوران متعدد، محتویات بستهها را هرچه بهتر به نمایش بگذارند و بینندگان را مبهوت آن‌ها سازند.
صنعت بسته‌بندی در مسیر رو به رشد خود از بسیاری از علوم، هنرها و صنایع دیگر بهره گرفته و به بسیاری جان تازه‌ای بخشیده است. طراحی بسته‌بندی یکی از زیرشاخه‌های گرافیک کاربردی است که از وسایل و لوازم بازاریابی به شمار می‌آید و میزان تاثیر آن بستگی به بازار هدف دارد. ایجاد طرح مناسب گرافیکی در بسته‌بندی محصول سبب میشود تا نه تنها عامل مهمی در معرفی محصول به شمار آید که نقش موثری در بازاریابی و تبلیغات ایفا کند.
معمولا در هر بسته‌بندی عملکردهایی چون حفظ و نگهداری محصول، ارائه اطلاعات مربوطه به محتوا و شناساندن کالای بسته‌بندی شده، زیبایی، سهولت حمل و نقل گنجانده میشود که متاسفانه صنایع داخلی ما از داشتن چنین عملکردی تا حدود بسیار زیادی دور مانده و کشور ما را به تک محصولی در صادرات تبدیل کرده است. برای سامان بخشیدن به وضعیت بسته‌بندی صنایع دستی باید یک شبکه توزیع مناسب برای این بخش ایجاد کرد.
شبکه توزیع صنایع دستی شامل تولیدکننده، تامین‌کنندگان مواد اولیه، شرکتهای طراحی و تهیه بسته‌بندی و بخش دولتی به عنوان انجام‌دهنده امور ستادی است که اتحادیه سراسری صنایع دستی تلاش می‌کند آن‌ها را با یکدیگر هماهنگ کند.
وجود گروه بسته‌بندی معاونت صنایع دستی با برنامه‌هایی مانند گروه‌بندی محصولات قابل بسته‌بندی، اولویت‌بندی استان‌های کشور در تولید و بسته‌بندی محوصلات صنایع دستی، تشکیل گروه‌های طراحی و تخصصی و برنامه‌ریزی برای اشتغال در زمینه بسته‌بندی، تدوین و ارائه عناوین آموزشی بسته‌بندی به عنوان اوحد درسی برای مقاطع دبیرستان و رشته‌های دانشگاهی، تشکیل کارگاه‌های آموزش بسته‌بندی در استان‌ها، ایجاد حلقه سیاست‌گذاری از میان متخصصان رشته‌های گوناگون از جمله راهکارهای اساسی در زمینه کاربردی کردن و بسته‌بندی صنایع دستی به شمار می‌آید.
