طراحی بسته بندی در دنیای امروز یکی از هیجان‌انگیزترین عرصه‌ها در بازار تولید و مصرف است که با مدد از صنایع و فنون مختلف مرزهای متعددی را گذرانده است. تمامی کوشش‌هایی که صرف طراحی یک بسته می‌شود، هنگامی به هدف خود دست می‌یابد که خریدار با رویت بسته مورد نظر، ضمن کسب اطمینان از سلامت محتوی بسته، به دلیل قدرت و گیرایی طراحی، مجذوب شده و آن را خریداری کند.
هیچ طراحی نمی‌تواند قبل از کسب اطلاعات کامل طرح خود را به عموم ارایه کند، زیرا هیچگاه دو مشتری به یکدیگر شبیه نیستند. هر فرد رفتار و انتظارات مختلفی از چیزی که خریداری می‌کند دارد. علاوه بر آن مشتری‌ها نیاز خود را از چندین منبع تامین می‌کنند که بیانگر نحوه ارزیابی آن‌ها از جنبه‌های مختلف کالاهایی است که خریداری می‌کنند. مواردی همچون کیفیت، قیمت و ظاهر بسته‌بندی.
طراحی بسته بندی به طراح فرصت‌های زیادی ارایه می‌دهد. ابتدا نوع گوناگون تکنیک‌ها و مواد بسته‌بندی در اختیار هستند و به نظر می‌رسد که در تمام دانشکده‌های سراسر جهان نوعی توافق ناپیدا در زمینه فعالیت بر روی جنبه‌های مختلف طراحی، مدل‌سازی، گرافیک و فن چاپ وجود دارد. اگر چه این نکات مهم هستند، اما طراحی بسته بندی ارائه‌دهنده امکانات بیشتری در زمینه خلاقیت طراحان است.
طراحان بسته‌بندی برای طرح یک بسته بر ابعاد مختلفی توجه می‌کند که این ابعاد با توجه به نوع کالای مورد نظر و بازار مصرف آن دامنه تغییرات گسترده‌ای را شامل می‌شود ولی در یک دیدگاه عمومی، می‌توان این ابعاد را در فهرست زیر خلاصه کرد: کاربرد، حمل و نقل، توزیع، چیدمان، انبارداری، بهداشت، حفاظت و ایمنی، مقاوم، هزینه، جنس، تکنولوژی ساخت، بازیافت، محیط زیست و ارگونومی.
به طور مسلم در طراحی بسته بندی برای برخی کالاها به بعضی از موارد فوق توجه بیشتری می‌شود و این در حالی است که برای طراحی بسته بندی کالایی دیگر ممکن است این موارد در پایین‌ترین اولویت‌ها قرار گیرند.
نقش و عملکرد اساسی بسته‌بندی، منحصر کردن محصول و حصول اطمینان از سلامتی آن در طول جابجایی در سیستم توزیع است، به گونه‌ای، که در نهایت به مصرف‌کننده برسد. بنابراین بسته‌بندی یک جزو اساسی از سیستم اقتصادی است و حلقه‌ای مهم را میان صنعت و بازرگانی از یک سو و مصرف‌کننده از سوی دیگر تشکیل داده، موجب تسهیل توزیع می‌شود. اکثریت عظیمی از مردم، بسته‌بندی را به عنوان یک عمل مثبت اجتماعی با توجه به عملکرد حفاظتی آن تلقی می‌کنند. البته اقلیتی هم وجود دارند که صرف وقت و هزینه بالا را برای طراحی و همچنین تولید بسته مورد نظر، آنچنان ضروری به شمار نمی‌آورند.
طراحی بسته بندی و عوامل تاثیرگذار
طراحی نقش بسیار موثری در کلیه تقاضاهای مربوط به بسته‌بندی دارد. طراحی علاوه بر افزایش فروش سبب سلامت کالا و بالا رفتن کلیه قابلیت‌های مورد نیاز است، همواره بر اساس خصوصیات و ویژگی‌های کالا و سایر عوامل انجام می‌پذیرد. این ویژگی‌ها و عوامل ممکن است بسیار ابتدایی و ساده با استفاده از کلیه امکانات صورت گیرد. به طور کلی نکات مهمی که در طراحی باید به آن‌ها توجه نمود، عبارتند از:
- در نظر گرفتن نوع و خصوصیات محصولات، شامل ابعاد، آحاد، وزن و شکل.
- روش ساخت مانند محل‌های اتصال و مواد مصرفی در اتصال‌ها، شیوه صحیح اتصال‌ها.
- مواد اولیه مورد استفاده با توجه به کیفیت، نوع، ضخامت، محل به کار بردن آن‌ها، ضد آب بودن و از این قبیل.
- دوام و طول مدت نگهداری به خصوص در بسته‌های مواد غذایی، مهمات و صنایع نظامی.
- نوع و نحوه چیدمان (چیدمان با ارتفاع زیاد، بسته‌های محکم تری را طلب می‌کند).
- در نظر گرفتن محل تهویه، یا سیستم عایق بندی مناسب.
- تطبیق خصوصیات و طرح بسته با استانداردهای حمل و نقل.
- محل‌های در (پایین، بالا، پهلو) و نحوه باز شدن، زیرسازی و استحکام با توجه به توزیع بار در کف آن‌ها و توجه به ضربه‌گیرها.
- زمان لازم جهت بسته‌بندی و یا مونتاژ بسته.
- رعایت اصول فنی، قرنطینه، استاندارد و سایر مقررات و قوانین داخل و خارج از کشور، به منظور مصرف داخلی یا صادرات.
- استفاده مجدد از بسته یا طراحی یکبار مصرف.
- در نظر گرفتن قوانین محیط زیست از نظر مواد آلاینده نظیر چسب‌های مصرفی و مواد حفاظتی مصرفی برای چوب.
- سهولت و دسترسی برای استفاده از محصول ضمن حفاظت از دستبرد و تقلب.
- زیبایی، تبلیغات و ظاهر آراسته جهت جلب نظر مشتری.
- استحکام کافی در مقابل عوامل مختلف فیزیکی، شیمیایی و به ویژه مکانیکی.
- موارد استفاده اعم از تکمیلی و پوشش دهنده، برای تحمل شرایط دشوار.
- حفظ کیفیت و ارزش محصول با در نظر گرفتن سازگاری مواد با محصول.
- تقسیم بندی درون بسته برای محصولات چند تکه یا بسته‌بندی گروهی.
- طراحی حتی‌الامکان کم حجم و قابل جمع شدن.
- عوامل محیطی و بیولوژیکی موثر روی بسته‌ها با توجه به محل استفاده، مواد اولیه، حمل و نقل و از این قبیل.
- در نظر گرفتن نوع در بر گرفتن کالا و موارد استفاده از نظر اولیه، ثانویه و تکمیلی بودن.
- در نظر گرفتن محل برچسب طراحی گرافیک بر روی بسته‌ها و انتقال اطلاعات مناسب در مورد باز کردن نحوه استفاده و تاریخ مصرف یا انقضاء و مواردی از این دست.
- رعایت بهداشت در مورد بسته‌های مواد غذایی.
- اقتصادی بودن طراحی با توجه به امکانات (نظیر چوب، جنگل، ماشین‌آلات و دور ریز).
- عوامل متفرقه و محدودیت‌ها با توجه به زمان و مکان.
مراحل انجام کار طراحی
طرح مشکل
هنگامی که توافق اولیه میان طراح یا شرکت طراحی و کارفرما حاصل شد. باید ابتدا تمامی اطلاعات لازم در مورد خصوصیات محصول و وضع بازار و رقبا به توسط کارفرما (مشتری) به طرح داده شود. این اطلاعات شامل موضوعات زیر هستند:
- محصول
- خصوصیات برجسته محصول که آن را از بقیه متمایز می‌کند (به عبارت دیگر محورهای کلیدی طراحی که از آن به عنوان key word هم یاد می‌شود).
- سیاست بازاریابی شرکت تولیدکننده (کارفرما – مشتری)
- اهداف طراحی
- مقررات قانونی مربوطه
- هویت سازمانی شرکت سفارش‌دهنده
- مشخصات بازار هدف تا حد امکان
- موضوعات فنی
- بودجه
- زمان اتمام کار
مشخصه مهم این مرحله دو طرفه بودن آن است. یعنی فقط مشتری نیست که صحبت کرده، توقعات خود را مطرح می‌کند بلکه طراح نیز باید نظریات خود را به وی منتقل سازد. این مرحله به خصوص باید مشخصات اصلی محصول از قبیل رنگ، حروف و تصور مورد نظر را شامل شود. باید فهمید بازار چه انتظاری دارد.
تحقیقات کتابخانه‌ای و میدانی
پس از مرحله نخست، معمولا طراحان با استفاده از اطلاعات موجود، کار مطالعه کتابخانه‌ای را شروع می‌کنند. نشریات تخصصی، گزارش‌های فنی، کتاب‌ها، کاتالوگ و بروشورهای تولید کنندگان بخشی از این مطالعه را شامل می‌شوند. پس از این مرحله طراح به سراغ اطلاعات میدانی یا تحقیقات بازار می‌رود، مواردی از قبیل بررسی نمونه‌های موجود، بازدید از واحدهای صنعتی و تولیدی مرتبط، مصاحبه و گفت وگو با دست‌اندرکاران طراحی و تولید، دیدار از مراکز فروش و خرده فروشی‌ها و گردآوری نظریات مصرف‌کنندگان و توزیع کنندگان.
هر دو گروه اطلاعات یاد شده به صورتی روشن و موثر، تنظیم شده و بررسی می‌شوند، حاصل این بررسی، تحلیل‌ها و نتیجه‌گیری‌هایی است که چارچوب اصلی و شالوده کار طراحی را پی ریزی می‌کند. به عنوان مثال، آگاهی یافتن از اینکه محصول به صورت تک یا گروهی روانه بازار می‌شود هم بر طراحی گرافیک بسته‌بندی اثر می‌گذارد و هم بر هندسه آن و احیانا بسته‌بندی مادر، معمولا خروجی مرحله دوم (تحقیقات) به صورت فهرست بایدها و نبایدها یا به عبارت دیگر چک لیست طراحی خواهد بود.
طراحی اولیه و ارزیابی
طراحی جدید بر پایه اطلاعات تحلیلی انجام می‌شود و در مقاطع زمانی مختلف براساس مفاد قرارداد یا توافقنامه فی‌مابین به رویت کارفرما می‌رسد. در این جلسات بحث و گفتگوهای تخصصی زیادی برای رسیدن به حداکثر درجه رضایت کارفرما انجام می‌شود. در پاره‌ای از موارد حساس و مهم طرح جدید باید در بازار آزمایش شود تا ارزیابی حاصله شکل کامل‌تری به خود بگیرد. این کار مرحله‌ای پر هزینه محسوب می‌شود که بر دو جنبه متمرکز است: الف) جنبه کیفی و ب) جنبه کمی.
جنبه کیفی با گرایش‌ها و تاثیرات ایده سر و کار دارد و جنبه کمی با عدد و رقم و نیز صورت آماری از خریداران بالقوه مرتبط است. آزمایش کمی معمولا در مراکز خرید مشخصی انجام می‌شود که بتوان از نزدیک ارزیابی را صورت داد. در صورت عرضه نمونه‌های رایگان، نتایج بسیار دقیق تری نیز به دست خواهد آمد. نتایج این بررسی‌ها در تغییرات طرح اولیه موثر است و سپس مجموعه‌ای از پیشنهادها را به کارفرما در بر خواهد داشت. در این حالت با همفکری کارفرما و طراح یا گروه طراحی بهترین ایده ارزیابی شده و برای تکمیل و توسعه انتخاب می‌شود.
توسعه طراحی و اجرای نهایی
در این مرحله کلیه نکات جزیی و مسائل حاشیه‌ای کار در نظر گرفته می‌شوند و طراحی برای یک عرضه حرفه‌ای و آماده سازی برای تولید، تکمیل می‌گردد. نکاتی مانند تنوع رنگی، تنوع ابعادی، بسته‌بندی‌های خرد و مادر، پالت بندی، شیوه‌های جابجایی و حمل و نقل بهینه، مناسب‌ترین چیدمان در کانتینر، پیش‌بینی حفاظت‌های افزوده، پیشنهاد عرضه و تبلیغات در طرح جدید، تهیه گزارش توجیهی فنی و هنری طرح و تهیه خروجی‌های دستی یا کامپیوتری برای فرایندهای تکمیلی تولید و چاپ از جمله فعالیت‌های این مرحله هستند.
پیگیری پس از پایان کار
کار طراح پس از تولید بسته‌بندی خاتمه نمی‌یابد بلکه تاثیرات ادامه دار کار را بررسی می‌کند، حتی واکنش رقبا را که ممکن است به خاطر موفقیت طرح اقدام به تقلید کنند. بهترین نشانه موفقیت یک طرح بسته‌بندی اختصاص یافتن فضای بیشتری از فروشگاه‌ها یا مراکز خرید به توسط صاحبان آن مکان‌ها برای کالایی است که بسته‌بندی آن طراحی شده است.
در صورت مشاهده بعضی نقایص و واکنش‌های رقبا، بسیار پیش می‌آید که طرح تولید شده نیاز به طراحی مجدد یا Redesign داشته باشد. معمولا بسته‌بندی‌ها در فواصل زمانی طولانی، برای تطبیق با سلیقه مشتریان تغییر می‌کنند که می‌تواند هم در گرافیک و هم در هندسه صورت گیرد. تاثیرات این موضوع، حفظ سهم بازار (Market share) و حتی افزایش آن است.
وظایف طراح بسته‌بندی
تمامی بایدها و نبایدها، انتخاب فرم، جنس، اندازه، رنگ، طرح، نشانه و علایم تجاری، شناخت خریداران و مصرف‌کنندگان و همچنین آگاهی از فرآورده‌ها و انتخاب عناصر تصویری مناسب یک بسته، به طراح بر می‌گردد.
در هر پروژه بسته‌بندی، محاسبات بازاریابی دقیق و قدرتمندی دخالت دارد که این قسمت از مسئولیت‌های طراح است و او را تحت فشار قرار می‌دهد، و وادار می‌کند تا نسبت به طرح خود با شناخت دقیق و آگاهی بیشتر عمل کند تا بسته طراحی شده بتواند اهداف تولیدکننده را عملی سازد.
پیش از آنکه محصول عرضه شود، طرح مسئول تحلیل تخصصی طراحی است و باید دریابد که طرح بسته مورد استفاده برای آن کالا با کدام مواد با به کارگیری چه تکنولوژی آن هم در چه سطحی، برای چه قشر مصرف‌کننده و چه تعداد باید در نظر گرفته شود.
طراح بسته‌بندی، آگاهی‌هایی دارد که دیگران ندارند، زیرا او بسته را آفریده است و برای ابراز خلاقیت حقیقی و قابل اعتماد، دانش طراحی در مورد مواد، روش‌ها و ساختارهای بسته‌بندی باید بروز و مدرن باشد. آگاهی مداوم او از ابداعات فنی عاملی مهم در دست یافتن به موفقیت محصول نهایی است.
رعایت همه مواردی که ذکر شد از دید تبلیغات و بازاریابی مستلزم بررسی و مطالعه روی خواص کالا، اطلاع کافی از ترکیب و اثر ترکیب جنس و تاثیر پذیری مواد لازم برای بسته‌بندی می‌باشد. این‌ها از وظایف طراح بسته‌بندی و طراح صنعتی می‌باشد.
در اینجا ممکن است این سؤال مطرح می‌شود که چگونه می‌توان هم بهترین مواد را برای بسته‌بندی انتخاب نمود و هم مسأله ی مقرون به صرفه بودن را در نظر گرفت. چطور می‌شود طرح بسته را طوری تهیه کرد که خواص و مزایای بسته را به وضوح عیان سازد و شرح ترکیب جنس و روش‌های به کار بردن آن را روی بسته نوشت، در حالی که ذکر شد در طرح بسته باید از رنگ‌های ترکیبی و فرم‌های شلوغ و پر مطلب پرهیز کرد.
در پاسخ باید گفت در بسیاری از مسائل ذوقی و هنری به خصوص مسائلی که با پذیرش گروهی سر و کار دارند، این تضادها دیده می‌شود و کار عمده یک طراح خوب نیز تجمع همین اضداد است. در بسیاری از موارد می‌شود یک عامل کم اهمیت را فدای عوامل دیگر ساخت. مثلا به خاطر مرغوبیت بسته و به عنوان مثال نقش حفاظتی که جنس بسته برای نگهداری کالا ایفا می‌کند، از گران شدن هزینه کلی نهراسید و یا بنا به خاطر جلوه طرح بسته، از ظاهر ساختن خواص روی بسته‌ها خودداری کرد.
تسلط کافی به آنچه گذشت و آشنایی به امور اقتصادی و فنی و هنری بسته‌بندی، و به کار بردن همه شیوه‌های معقول در بازاریابی و تبلیغ، امکان تلفیق اضداد را به نحو شایسته و ساده خواهد داد و این نکته توفیق طراح را در ارایه یک طرح صحیح و مطلوب که با رعایت اصول روان شناسی، بازاریابی شده باشد مقدور خواهد ساخت.
طراح باید بهترین علائق مشتری خود را با اصرار و پیگیری دریابد تا مواد جدید بسته‌بندی او با محصولات سازگار و همچنین دارای کیفیت حفاظتی مناسب و مقاوم در برابر عوامل طبیعی چون سرما، گرما، رطوبت، فشار، خراش و غیره باشد. به علاوه ملاحظه‌ای همه اشکال و جزئیات گرافیکی که سهمی در تولید محصول مطلوب و ارایه نیرومند کالا به مصرف‌کننده را دارد بنماید.
بیشتر بخوانید: اولویت های طراحی بسته بندی مواد غذایی
همچنین شناخت خطرات احتمالی که در راه منحصر به فرد ساختن کارش به وجود می‌آید و با آگاهی از آن می‌تواند همه رخنه‌ها را پر کند و بسته‌اش را در میان موانع هدایت کند، به دست آورد. البته این کار زمانی ممکن است که فرد واقعا و به راستی طراح بسته‌بندی باشد، نه تکرار‌کننده دوباره فرم‌ها، علائم و رنگ‌ها.
گردآوری: ابراهیم رستمی
ادامه دارد…
طراحی بسته بندی
