در این مطلب به موضوع تاریخ شکل گیری، اهمیت کاغذ و تعریف کاغذ و نقش آن می پردازیم که برگرفته از کتاب «مفاهیم نظری و کاربردی ساخت کاغذ و فرآیند چاپ» ترجمه و تالیف دکتر مهدی منظورالاجداد با همکاری رضا ربیعی است.
اهمیت کاغذ و تعاریف
اهمیت کاغذ و فرآورده‌های کاغذی در زندگی نوین بر همگان آشکار شده است. هیچ فرآورده صنعتی دیگری نقشی این‌‌چنین برجسته در زندگی انسان ندارد. کاغذ وسیله‌ای برای ثبت، ذخیره‌سازی و انتقال اطلاعات است. همه ما در عمل تمامی مطالب را روی کاغذ می‌نویسیم و چاپ می‌کنیم. علاوه بر آن مقادیر زیادی کاغذ در صنایع بسته‌بندی، کارهای ساختمانی، مصارف بهداشتی و دیگر مصارف خاصی نیز به کار می‌رود.
کاغذ منسوجی بافته‌شده، نامنظم، اما همگن و یکنواخت از الیاف گیاهی یا معدنی به صورت یک صفحه است که پس از خارج کردن آب از محلولی از الیاف، به دست می‌آید. در عمل بیشتر فرآورده‌های کاغذی با اضافه کردن افزودنی‌های غیرلیفی به آن تولید می‌شوند. تفاوت بین کاغذ و مقوا در ضخامت فرآورده است. به طور معمول تمامی ورقه‌هایی که ضخامت آنها بیش از ۳/۰ میلی‌متر است به عنوان مقوا طبقه‌بندی می‌شوند. کاغذهای نازک‌تر را با وزن آن به گرم در هر مترمربع که در اصطلاح «گراماژ» نامیده می‌شود، مشخص می‌کنند.
پیش از پیدایش کاغذ
پیش از پیداش کاغذ، برای نوشتن یا ترسیم اشکال، از لوح‌های گلی، خشت و تخته‌سنگ استفاده می‌شد، اما به تدریج از مواد دیگری چون استخوان (استخوان کتف حیوانات بزرگی همچون کتف شتر)، گل رس (این گل را می‌پختند تا سفت شود)، صفحات پوشیده از موم، پوست حیوانات، پارچه‌های مختلف و در نهایت کاغذ استفاده شد. مصریان قریب به سه هزار سال پیش از میلاد مسیح(ع)، برای نخستین‌بار از برگ درخت نخل و سپس از پوست گیاه مخصوصی که در کناره رود نیل به وفور یافت می‌شد و آن را (به زبان یونانی) پاپیروس می‌نامیدند برای نوشتن استفاده کردند.
پاپیروس گیاهی است به شکل نی و با ساقه‌های قطور و بلند. پاپیروس از مصر به ایتالیا و یونان رفت و این نام را نیز با خود به همراه برد. به طور حتم، نام کاغذ در بیشتر کشورهای اروپایی از ریشه مصری پاپیروس گرفته شده است. در آسیا چون کاغذ از چین به دیگر ممالک آمده است، نام ترکی یا چینی آن که به صورت «کام-دز» یا کوکدز ثبت شده و با تغییرات مختصری، نظیر کلمه فعلی کاغذ در ایران کماکان باقی مانده است.
در اروپا تا حدود قرن اول میلادی از کاغذ پاپیروس استفاده می‌شد، اما در آن زمان با پیدایش نوع جدیدی از کاغذ به نام پارشمن، رقابتی بین این دو نوع کاغذ به وجود آمد. پارشمن را به ویژه از پوست بره و بزغاله درست می‌کردند، به این صورت که پوست این حیوانات را در آب‌جوش می‌گذاشتند و پشم آنها را می‌زدودند. سپس پوست‌ها را بدون آنکه دباغی کنند، برای نوشتن مورد استفاده قرار می‌دهند. بدین‌ترتیب تا تهیه کاغذ به صورت امروزی (یعنی تهیه کاغذ از الیاف پارچه و چوب) برای نوشتن از پارشمن استفاده می‌شد.
بسیاری معتقدند که چاپ، با تاثیری که روز ارتباطات، نشر و پخش دانش داشته، بیشتر از هر عامل دیگری در توسعه تمدن‌ها نقش داشته است. اگر چنین نظری را بپذیریم، اختراع و تکامل فرآیندهای تولید کاغذ را نیز باید از نظر اهمیت هم‌تراز با چاپ بدانیم. از نظر مولف اختراع و توسعه فرآیندهای ساخت کاغذ به مراتب تاثیر گسترده‌تری در رشد و توسعه تمدن ملت‌ها (از جنبه‌های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، صنعتی و حتی بهداشتی و کیفیت زندگی) داشته است، زیرا امروزه میزان مصرف سرانه کاغذ و مقوای هر کشور ارتباط مستقیمی با شاخص رشد فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، صنعتی و بهداشتی آن کشور دارد.
این شاخص برای کشورهای در حال توسعه به مراتب کمتر از صد کیلوگرم برای هر نفر و برای کشورهای توسعه‌یافته صنعتی فراتر از سیصد کیلوگرم برای هر نفر است (این رقم برای کشور ما هماکنون حدود ۱۶ کیلوگرم است که از متوسط جهانی پنجاه کیلوگرم برای هر نفر نیز پایین‌تر است).
ساخت کاغذ دست‌ساز
همان‌گونه که اشاره شد، کلمه کاغذ که در انگلیسی آن را پیپر می‌گویند، ریشه در نام گیاهی از گونه نی‌ها، به نام پاپیروس دارد. همان‌طور که در بالا اشاره شد، مصریان باستان نخستین نوع کاغذ را با روی هم قرار دادن و فشردن لایه‌های نازک ساقه این گیاه به یکدیگر تهیه کردند.
ساخت نخستین کاغذ واقعی در حدود سال ۱۰۰ میلادی در چین به فردی به نام «تسای لون» نسبت داده می‌شود که با زدن و کوبیدن پارچه‌های کهنه، طناب و تورهای قدیمی ماهی‌گیری در داخل ظرفی از آب، الیاف (فیبرهای) آنها را از هم جدا نموده، این مخلوط را روی غربالی ظریف از جنس بامبو آبگیری و ورقه به دست آمده را در آفتاب خشک می‌کرده است.
این روش تولید کاغذ که هماکنون نیز برای ساخت کاغذ دست‌ساز مورد استفاده قرار می‌گیرد، بعدها برای محلول‌هایی از الیاف خیزران یا توت، گیاهان علفی نظیر کاه و گلش گندم و برنج و نیز ساقه‌های کنف، شاهدانه، بامبو و غیره به کار گرفته شد، اما به کندی به سوی غرب گسترش یافت و پس از گذشت چند قرن، به خاورمیانه و سپس اروپا رسید. در این دوران از باقیمانده‌های پنبه و کتان در کاغذسازی استفاده شد. در آغاز قرن پانزدهم تنها چند کارخانه کاغذسازی در اسپانیا، ایتالیا، آلمان و فرانسه وجود داشت. در آمریکای شمالی، نخستین کارخانه کاغذسازی در سال ۱۶۹۰ در نزدیکی فیلادلفیا تاسیس شد.
در قرن هجدهم، صنعت کاغذسازی دستی، دیگر پاسخگوی نیاز بشر نبود، تا آنکه در سال ۱۷۹۸، نیکولا روبرت فرانسوی، ماشینی برای کاغذسازی طراحی کرد. ماشین او به خاطر آنکه فرآیند ساخت کاغذ در آن به صورت تولید پیوسته بود این صنعت را متحول ساخت. البته چند سال بعد، برادران فوردرینیر انگلیسی ماشین لویی روبرت را اصلاح و تجهیز کرده و نخستین ماشین کاغذ با افزودن نوردهای مارک‌زنی دندی در سال ۱۸۲۵ توسط فیپس و جعبه‌های مکنده در زیر توری به این صورت را در سال ۱۸۰۳ در آمریکا راه‌اندازی کردند که این نوع دستگاه از آن پس در صنعت به نام آنها، فوردرینیر معروف گردید.
تی‌بی کرامپتون نورد(سیلندر)های خشک‌کننده را اختراع کرد و این امکان را به وجود آورد که کاغذ آب‌دار خارج‌شده از ماشین فوردرینیر به صورت پیوسته خشک شود. در سال ۱۸۳۶، ظرفیت تولید ماشین‌های کاغذسازی توسط براون افزایش فوق‌العاده‌ای یافت. سیستم فوردرینیر در بیشتر ماشین‌های کاغذسازی مدرن دنیا همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
برای تولید مقوا که در واقع نوعی کاغذ سنگین با گراماژ به نسبت بالا و بعضا متشکل از چند لایه کاغذ است، قرن‌هاست که از ماشین‌های کاغذ با استوانه‌های مدور که در درون آنها خلأ است، استفاده می‌شود. این نوع ماشین‌های مدور نیز امروزه در مدل جدیدتری ساخته می‌شوند که دارای کارآیی و سرعت‌های بالاتری نسبت به گذشته هستند و در دنیا مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند.
در چند دهه گذشته به منظور افزایش سرعت ماشین‌های کاغذ و بهبود کیفیت کاغذ تولیدی و در راستای کاهش ایرادهای ناشی از دو رویه بودن کاغذ، از ماشین‌هایی به نام فورمر که از دو توری تشکیل شده و طولی به مراتب کمتر از فوردرینیر دارند، استفاده می‌شود. سرعت ماشین کاغذ در فورمرها اکنون به فراتر از ۲۰۰۰ متر در دقیقه و تولید کاغذ یا مقوای آنها به بیش از ۱۵۰۰ تن در روز نیز رسیده است.
بیشتر بخوانید: درآمدی بر کاغـذ/ تاریخچه کاغذ
قرن بیستم شاهد اصلاح و تکامل سریع این فناوری به نسبت ابتدایی بود و طی آن، فنونی از قبیل پخت پیوسته، رنگ‌بری چندمرحله‌ای پیوسته، پوشش‌دهی ماشینی کاغذ، شکل‌گیری کاغذ در حالت خشک، کاغذسازی با الیاف سنتزی، کنترل رایانه‌ای فرآیندها و بسیاری روش‌های نوین دیگر، در صنعت کاغذسازی راه یافت.
ادامه دارد…
اهمیت کاغذ
