نمایشگاه مجازی کتاب به عنوان ایده‌ای برای خروج از رکود نشر که به دلیل تعطیلی نمایشگاه کتاب تهران و شیوع ویروس کرونا مطرح شد، موافقان و مخالفانی داشت؛ به گفته برخی از فعالان این عرصه، این نمایشگاه می‌تواند جایگزین مناسب یا مکملی برای نمایشگاه کتاب تهران باشد، اما به هر حال نشر کشورمان نیاز به بازنگری جدی دارد تا از وضعیت بیمارگونه خود خارج شود.
به گزارش چاپ و نشر آنلاین به نقل از ایکنا، با شیوع ویروس کرونا در کشورمان همانند سایر کشور‌های جهان بسیاری از فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی، هنری و اقتصادی تعطیل شد که نمایشگاه‌های کتاب نیز در زمره این فعالیت‌ها قرار داشت. وقتی مسئولان بزرگترین رویداد فرهنگی کشور را، که اقتصادی نیز بود، تعطیل کردند، ابتدا خسارات میلیاردی این مسئله برآورد شد که نشر ایران را به ورطه ورشکستگی می‌کشید؛ ناشرانی که در همین ماه‌های شیوع ویروس کرونا خود را برای حضور در اردیبهشت کتاب آماده می‌کردند تا دست پر به استقبال مخاطبانشان بروند و به عبارتی بخش بزرگی از درآمد آن‌ها در همین روز‌ها به دست می‌آمد.
باید توجه کرد که در اغلب نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب، فروش مستقیم کتاب به بازدیدکنندگان در اولویت نیست و دغدغه مهمی برای آن‌ها به شمار نمی‌رود، زیرا نمایشگاه را برای تعامل بیشتر ناشران با ناشران کشور‌های دیگر و نویسندگان برگزار می‌کنند، در حالی که بیش از سه دهه است که در کشورمان نمایشگاه که نه، فروشگاه بزرگ کتاب تهران برگزار می‌شود و شاید بتوان بحران کنونی ناشی از ویروس کرونا را به سیاست‌های غلط چندین دهه مرتبط دانست.
وقتی نمایشگاه کتاب بولونیا توانست ایده نمایشگاه مجازی کتاب را عملی کند، بسیاری از کارشناسان و مدیران حوزه کتاب نیز به این فکر افتادند که این نمایشگاه می‌تواند جایگزین نمایشگاه کتاب تهران شود. اما آیا امکان تحقق این موضوع در کشورمان فراهم است و آیا می‌توان همه فعالیت‌های نمایشگاه، تعاملات و تبادلات نمایشگاهی را از محیط واقعی و فیزیکی به فضای مجازی انتقال داد؟ وقتی این ایده قوت گرفت، بسیاری از ناشران در مقابل آن جبهه گرفتند و مقاومت کردند و همچنان بر حمایت‌های مستقیم دولتی و برگزاری نمایشگاه کتاب تأکید دارند.
با وجود اینکه بسیاری از اماکن مذهبی و فرهنگی فعالیت‌های خود را آغاز کرده‌اند، اما مسئولان بیم آن دارند که اجتماع بزرگ مردم در نمایشگاه کتاب جان بسیاری را به خطر اندازد و دوباره به وضعیت قرمز شیوع ویروس کرونا برگردیم. به همین دلیل هنوز تصمیم مشخصی درباره سرنوشت نمایشگاه کتاب تهران و هزاران ناشر و فعالان نشر گرفته نشده است. در همین راستا به سراغ تعدادی از ناشران و مدیران فرهنگی و نمایشگاه کتاب تهران رفته و پیشنهاد‌های آن‌ها را در این زمینه جویا شده‌ایم که در ادامه این گزارش می‌خوانید.
علی ناظری، مدیر انتشارات فاتحان، درباره نمایشگاه کتاب تهران می‌گوید: شرایط شیوع ویروس کرونا موقتی است و در حال حاضر نیز وضعیت کشورمان بهتر شده و شیوع این ویروس با رعایت بهداشت عمومی سیر نزولی دارد؛ از این رو نمایشگاه کتاب تهران با آن حجم برنامه و جمعیت بازدیدکننده به هیچ‌وجه نمی‌تواند جایگزینی داشته باشد.
زمان برگزاری نمایشگاه به اواخر آبان موکول شود
وی می‌افزاید: شرایط کنونی فرصت خوبی است که دولت با برگزاری نمایشگاه در هفته کتاب این مسئله را مورد توجه و بررسی قرار دهد. در واقع این نمایشگاه را از اردیبهشت به اواخر آبان انتقال دهد. البته درباره فاصله‌گذاری اجتماعی نیز معیارهایی وجود دارد که اگر رعایت شود، مشکلی در برگزاری نمایشگاه در آبان‌ماه نخواهیم داشت و حتی می‌توان زودتر آن را برگزار کرد.
علیرضا سبحانی‌نسب، مدیر نشر جمال و عضو شورای سیاست‌گذاری سی و سومین نمایشگاه کتاب تهران، درباره برگزاری نمایشگاه کتاب تهران در شرایط فعلی، اظهار می‌کند: در حال حاضر بسیاری از صنوف کار خود را آغاز کرده‌اند و ارتباطات اجتماعی برقرار شده و مردم نسبت به گذشته بهداشت فردی را بیشتر رعایت و سعی می‌کنند در مراودات خود احتیاط کنند؛ در این شرایط اگر بتوانیم نمایشگاه کتاب را برگزار کنیم، بخش‌هایی را که به عنوان گوشواره‌های نمایشگاه بود باید حذف شود. در واقع آنچه به عنوان مؤسسه حوزوی و یا بخش دانشگاهی و یا حتی غرفه‌های مواد غذایی به عرضه خدمات می‌پرداختند باید حذف شوند و در سایر بخش‌های نمایشگاه باید فاصله‌گذاری اجتماعی رعایت شود و تمهیداتی بیندیشیم که مثلاً به جای چهار متر راهرو، شش متر راهرو داشته باشیم و یا عرض غرفه‌ها به اندازه‌ای باشد که مراجعه‌کنندگان بتوانند فاصله اجتماعی را رعایت کنند، هرچند اقدامی ریسک‌آمیز است، اما با توجه به بقیه فعالیت‌هایی که در جامعه داریم، ارزش ایجاد یک نشاط فرهنگی در جامعه را دارد و به ریسک آن می‌ارزد.
وی می‌افزاید: اگر همه بخش‌های نمایشگاه اعم از عمومی، دانشگاهی و کودک و نوجوان با وجود فاصله‌گذاری اجتماعی امکان برگزاری نداشته باشد، می‌توانیم آن را در چندین نوبت برگزار کنیم و با توجه به اینکه مردم روال معمولی را پیش گرفته‌اند و در حال مراوده هستند، باید هزینه و فایده را بسنجیم.
نمایشگاه مجازی جایگزین مناسبی نیست
با وجود اینکه ناشران بر برگزاری نمایشگاه کتاب تهران تأکید دارند، اما گزینه جدی، برگزاری نمایشگاه کتاب به صورت مجازی است و برخی آن را به عنوان گزینه جایگزین مطرح کرده‌اند که البته با مخالفت بسیاری از ناشران مواجه شده است. علی ناظری، مدیر انتشارات فاتحان، می‌گوید: اگر همزمان با نمایشگاه کتاب شکل مجازی آن نیز برپا شود، یک تجربه جدید است و می‌تواند مثمرثمر باشد، زیرا این روش تازه و در عین حال براساس تکنولوژی‌های فناورانه است، اما اگر قرار باشد جانشین نمایشگاه کتاب شود، یک گام به عقب رفته‌ایم و گفت‌وگو‌هایی که با ناشران گوناگون داشتم، هیچ کدام موافق برگزاری نمایشگاه مجازی به جای نمایشگاه حضوری نیستند و این رویداد به هر شکلی، هر چند با تأخیر باید برگزار شود.
وی ادامه می‌دهد: مخاطب در فضای مجازی خرید کاملاً هدفمندی دارد، اما در نمایشگاه کتاب تهران بسیاری از مخاطبان بدون برنامه‌ریزی از نمایشگاه بازدید و کتاب خریداری می‌کنند؛ بنابراین نمایشگاه مجازی برای کتابخوان‌های حرفه‌ای گزینه مناسبی است، زیرا فهرست مشخصی در انتخاب و خرید کتاب‌ها دارند، اما در نمایشگاه کتاب تهران تصمیم به خرید در همان محل گرفته می‌شود.
در این راستا، انتشارات روایت فتح بیکار ننشسته و برای جلوگیری از آسیب‌های بیشتر به نشر خود، نمایشگاه مجازی از آثارش را برگزار خواهد کرد. محسن دریالعل، مدیر این انتشارات، می‌گوید: پس از ماه مبارک رمضان نمایشگاه مجازی با کارکرد‌های نمایشگاه کتاب واقعی را برگزار خواهیم کرد و همانطور که در نمایشگاه کتاب دیدار با نویسندگان، خانواده‌های شهدا و … وجود داشت، در نمایشگاه مجازی نیز اجرا خواهد شد و علاوه بر بخش‌های جذاب، یک بخش آن به فروش کتاب با تخفیف پلکانی اختصاص خواهد یافت.
هومان حسن‌پور، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، نیز نظر کاملاً متفاوتی دارد و می‌گوید: نمایشگاه کتاب مجازی تیر خلاص بر پیکر کتابفروشان است، نمایشگاهی که یک روز قرار بود موجب ترویج کتابخوانی و ویترین فروش کتاب باشد، حالا به نابودگر تبدیل می‌شود. قصد داشتیم سرمایه‌گذاری‌ها در برگزاری نمایشگاه‌های کتاب استانی و اقداماتی از این دست را به تأسیس کتابفروشی اختصاص دهیم با این کار گویی به مغز صنف کتابفروشان شلیک کرده‌ایم. باید در نظر بگیریم ویترین کتابفروشی‌ها را به زحمت و با سختی به دست آورده‌ایم و به زحمت و با سختی آن را حفظ می‌کنیم، حالا که نتوانستیم آن را بیشتر کنیم، چرا برای حفظ آن کاری نمی‌کنیم؟
وی ادامه می‌دهد: بسیاری از افراد می‌گویند این مسئله به نفع ناشران است، اما مدت‌هاست که سیستم کمیت‌گرایی در مدیریت کتاب ما باعث شده اتفاقاً ناشران بیشترین آسیب را ببینند، اگر نگاه کیفیتی داشتیم، کارمان به اینجا نمی‌رسید. وقتی هنوز فکر می‌کنیم ناشری که ۵۰ عنوان کتاب منتشر کرده، بهتر از ناشری است که هر سال یک کتاب، اما یک فرهنگ منتشر می‌کند، نتیجه‌ای نخواهیم گرفت. ناشران اصلاً قابل مقایسه نیستند، اما سیستم مدیریت به ما می‌گوید آن که کار بیشتری انجام می‌دهد، ناشر حرفه‌ای‌تری است.
خانه کتاب رقیب یا حامی ناشران؟!
حسن‌پور می‌افزاید: آنچه تاکنون از مفهوم نمایشگاه مجازی کتاب برداشت شده، همان فروش اینترنتی کتاب است و غیر از فروش کتاب هیچ مؤلفه‌ای از نمایشگاه کتاب واقعی را ندارد. از سوی دیگر در نمایشگاه کتاب مخاطب با ناشر و نویسنده مواجه است که در فروشگاه‌های اینترنتی این طور نیست. به همین دلیل گفته می‌شود که فروش اینترنتی نمی‌تواند جای نمایشگاه کتاب را بگیرد.
البته برخی گمانه‌زنی‌ها حکایت از برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب از سوی مؤسسه خانه کتاب است و شاید بیشتر مخالفت‌ها نیز از این حیث باشد. یدالله سعدی، مدیر انتشارات «دلیل ما»، معتقد است: سایت خانه کتاب، تمام اطلاعات و داده‌های کتاب‌ها و ناشران را در اختیار دارد و مؤسسه نمایشگاه‌ها نیز انبار‌هایی که دارد برای همین مسئله بوده است، بنابراین نه سایت خانه کتاب فروش کتاب دارد و نه انبار‌های مؤسسه نمایشگاه‌ها برای این منظور مورد استفاده قرار می‌گیرد و تاکنون این کار انجام نشده است، از این رو اگر در این شرایط این مسئله از سوی خانه کتاب عملی شود، باز هم گرهی از مشکلات ناشران باز نخواهد شد. برگزاری این رویداد به صورت مجازی چند مشکل مهم دارد؛ اولین مشکل این است که اگر خانه کتاب برگزارکننده آن باشد، نه تنها مشکل حل نمی‌شود، بلکه خانه کتاب به عنوان رقیبی برای ناشران خواهد بود و این تناقض در عدالت محسوب می‌شود.
یکی از نکات مهمی که سال‌ها، بسیاری از ناشران از آن غفلت کرده بودند، فروش اینترنتی کتاب بود که با شیوع ویروس کرونا بیشتر مورد توجه قرار گرفت. افشین شحنه‌تبار، مدیر انتشارات شمع و مه، در این باره می‌گوید: بسیاری از ناشران کشورمان، به صورت سنتی فعالیت کرده و با تکنولوژی و شیوه‌های روز در خرید و فروش‌های اینترنتی بیگانه‌اند. از این رو زیرساخت‌های لازم برای حضور و شرکت در نمایشگاه کتاب مجازی را نخواهند داشت و بهتر است بودجه‌ای که می‌خواهند به این امر اختصاص دهند، برای نمایشگاه مجازی هزینه نکنند، زیرا بازدهی لازم را نخواهد داشت.
همراهی اداره؛ پست مسئله اصلی فروش اینترنتی
صفا امیری، مدیر انتشارات براق، می‌گوید: با برگزار نشدن نمایشگاه کتاب تهران، بسیار متضرر شدیم، زیرا انتشارات براق هیچ فروشگاهی در کشور ندارد و فقط به تولید محتوا می‌پردازد و شاید چه بسا به دلیل عدم ارتباط مستقیم با مخاطبان آسیب بیشتری متحمل شدیم، به طوری که مجموعه را بسیار کوچک کردیم و در حال حاضر سعی می‌کنیم که انتشارات براق را حفظ کنیم.
وی می‌افزاید: در ساختار نشر بین‌الملل بخش تولید و توزیع جداست و هریک از بخش‌ها وظیفه خود را مستقل انجام می‌دهند، اما در کشور ما این طور نیست و بسیاری از ناشران دوراندیش هم به تولید محتوا پرداخته و هم توزیع می‌کنند. از این رو ما فقط به تولید محتوا می‌پرداختیم و این امر، سیاست اصلی‌مان بود و باعث شد در شرایط فعلی آسیب بیشتری متوجه ما شود. در واقع در نشر داخلی این تفکر صحیح نیست.
محمدباقر انصاری، مدیر انتشارات بوستان کتاب، نیز دیدگاه متفاوتی دارد و به نکته مهمی اشاره می‌کند و می‌گوید: مسئله اصلی درباره فروش اینترنتی و خرید از طریق سایت‌ها، سامانه‌ها و درگاه‌های گوناگون، حمایت و همراهی اداره پست است. اداره پست ۱۵ روز اول فروردین‌ماه تعطیل بود. ناشر در این ایام چگونه باید کتاب خود را پست می‌کرد؟ در حالی که پزشکان هر سال در همین ایام در مسافرت به سر می‌بردند، در این شرایط همه سر کار بودند، اما اداره پست سر کار نبود و با کمترین حضور مردم را در این شرایط همراهی کرد. مرسوله‌ای که در سایر روز‌ها طی ۴۸ ساعت ارسال می‌شد، در این شرایط با یک هفته تأخیر به دست مخاطب می‌رسید که دیگر لطفی نداشت. از این رو پس از ۱۵ روز تعطیلی، فروش اینترنتی کتاب و ارسال از طریق پست از سر گرفته شد، در حالی که لزوم موفقیت در حوزه فروش اینترنتی همراهی همه‌جانبه پست است.
راهکار‌های ناشران برای خروج رکود
با وجود اینکه ناشران با برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب مخالفت‌هایی دارند، اما راهکار‌هایی نیز برای خروج از این رکود پیشنهاد کرده‌اند که مجید هادی، مدیر انتشارات پیام عدالت در این راستا معتقد است: انتظار داریم دولت حمایت لازم را انجام دهد و در این راستا وام‌های کم‌بهره براساس گردش مالی و اعلام وصول ناشران را برای آن‌ها در نظر بگیرد تا حداقل بتوانند امرار معاش کنند. بسیاری از ناشران را می‌شناسم که کارمندان خود را تعدیل کرده‌اند و ما همچنان با ۲۲ کارمند ادامه می‌دهیم تا ببینیم وضعیت چه خواهد شد.
علی ناظری، مدیر انتشارات فاتحان، به تمرکز بر فروش و توزیع مناسب کتاب تأکید کرد و می‌گوید: یکی از راهکار‌ها در صورت برگزار نشدن نمایشگاه کتاب تهران این است که بخشی از نمایشگاه‌های کتاب استانی را که از نیمه دوم سال آغاز می‌شوند، به کتاب‌های دفاع مقدس اختصاص دهیم تا گلچینی از این آثار عرضه شود. راهکار دوم، فروشگاه‌های کتابی است که در اختیار سازمان‌هایی مانند بسیج مستضعفین، دفتر تبلیغات اسلامی، بنیاد شهید و امور ایثارگران، آستان قدس رضوی و اوقاف و امور خیریه قرار دارد و می‌توان از ظرفیت آن‌ها برای ارائه بسته چند جانبه کتاب‌های دفاع مقدس استفاده کرد. راهکار سوم فضای مجازی است و به ناشران دفاع مقدس تأکید کردیم که وارد این فضا شوند و ظرفیت‌ها را توسعه و کتاب‌ها را به صورت الکترونیک در اختیار مخاطبان قرار دهند. با این پیشنهادها، تمرکز ما بر توزیع و فروش کتاب خواهد بود و با این راهکار‌ها کتاب‌های دفاع مقدس در دسترس‌تر خواهند بود و اگر این کار انجام نشود، برخی از مجموعه‌های نشر دفاع مقدس به اندازه‌ای ضعیف هستند که با ادامه روند کسادی بازار نشر، تعطیل خواهند شد.
در پایان باید گفت که ویروس کرونا با وجود نحس بودن، آثار و برکات مثبتی نیز در همه عرصه‌ها از جمله عرصه فرهنگی داشته و خواهد داشت. از جمله اینکه باعث شده بسیاری از ناشران تلاش بیشتری در راستای حرفه‌ای شدن کنند. با توجه به اینکه فروش خوب از تولید خوب آغاز می‌شود، اما بسیاری از ناشران به این مسئله بی‌توجه بودند و فقط آثاری را تولید کرده و در نمایشگاه به فروش می‌رساندند و با بقیه ایام سال کاری نداشتند که در شرایط ناچار هستند تدبیر جدیدی اتخاذ کنند. البته برخی از آن‌ها تصمیم گرفته‌اند که از نشر خارج شوند و این امر می‌تواند اتفاق مبارکی برای نشر کشورمان باشد و این صنعت را تبدیل به نشر حرفه‌ای کند. هر چند برخی ناشران خوب هم زیر این چرخ له می‌شوند، اما سعی خواهند کرد با استراتژی و اندیشه به حیات خود ادامه دهند، بنابراین ناشران با تدبیر از گود خارج نخواهند شد. به هر حال برای صنعتی شدن نشر، نیاز به بازنگری است، حتی در مدیریت آن و این امر می‌تواند درمان نشر بیمار کشورمان را در پی داشته باشد.
