اختراع صنعت چاپ یکی از عوامل مهم تحولات نوین در عرصه‌ی دانش و فرهنگ جوامع بشری بود. با ابداع حروف متحرک فلزی به دست گوتنبرگ آلمانی و چاپ اولین کتاب با این شیوه و حروف سربی در سال ۱۴۵۵ میلادی نخستین گام بزرگ در پیشرفت فن چاپ از کلیشه‌های چوبی به حروف جابه‌جا شونده‌ی فلزی برداشته شد. این صنعت پس از زادگاهش (آلمان) به فرانسه، هلند، انگلستان، سوئیس و ایتالیا راه یافت.
به گزارش چاپ و نشر آنلاین؛ در این کشورها متونی به زبان‌های مختلف چاپ شد. اولین کتاب چاپ شده به حروف عربی در سال ۱۵۱۴ میلادی در شهر فانوی ایتالیا (با فاصله‌ی ۶۱ سال از ابداع چاپ سربی) با عنوان کتاب صلاه السوایی به‌فرمان و سرمایه‌ی پاپ ژولیوس دوم، برای پخش در میان مسیحیان خاورمیانه، منتشر شد (تصویر ۱). پس از ۱۲۵ سال از چاپ نخستین کتاب با حروف عربی، اولین کتاب به زبان فارسی، به نام داستان مسیح، در ۱۶۳۹ میلادی در شهر لیدن هلند چاپ و منتشر شد (تصویر ۲).
در ایران اولین چاپخانه‌ی حروف سربی در تبریز، به نام مطبع تبریز، در دوره قاجار و به دستور عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی شاه، پس از عقد قرارداد گلستان راه‌اندازی شد. منوچهرخان گرجی معتمدالدوله، به همت میرزا زین‌العابدین، در سال ۱۲۳۳ قمری (۱۱۹۰ شمسی و ۱۸۱۱ میلادی) یک دستگاه ماشین چاپ سربی از انگلستان خریداری و از راه روسیه به ایران وارد کرد (همایون فرخ). نخستین کتابی که در این چاپخانه با حروف متحرک سربی چاپ شده کتاب فارسی رساله‌ی جهادیه است (تصویر ۳). از این تاریخ به بعد شهرهای تهران و اصفهان نیز به چاپخانه‌های سربی مجهز شدند، اما چاپ سربی در ایران به دلایل چندی، ازجمله خرابی دستگاه‌ها، نبود امکان تعمیر آن‌ها، بی‌کیفیت بودن حروف، ناخوانایی حروف سربی و گرایش فراوان به خطوط خوشنویسی، از اقبال چندانی برخوردار نبود و در سال ۱۲۶۹ قمری برای یک دوره ۲۲ ساله متوقف شد.
ناصرالدین‌شاه طی سفر اولش به فرنگ در سال ۱۲۹۰ قمری یک دستگاه چاپ لترپرس با حروف عربی و لاتین را از استانبول خریداری کرد و به کشور آورد. کشور ترکیه در زمان حکومت عثمانی‌ها، به سبب ارتباط مستقیم با اروپا، از نخستین کشورهای اسلامی بود که با صنایع و فنون جدید، ازجمله صنعت چاپ، آشنا شده بود و در آن کتاب‌ها و روزنامه‌هایی به زبان عربی و ترکی و فارسی منتشر می‌شد (تصویر ۴). در این دوره، به مدد رواج روزنامه‌ها و چاپخانه‌های دولتی و خصوصی، چاپ حروف سربی دوباره در ایران احیا شد. در پی فرمان مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی در ایران و تصویب آزادی مطبوعات، دستور تأسیس یک چاپخانه‌ی دولتی برای چاپ روزنامه و کتاب و نشریات مخصوص به آن صادر شد. آخرین سیستم‌های چاپ و حروف سربی این چاپخانه را که یکی از بزرگ‌ترین مؤسسات مطبوعاتی ایران و خاورمیانه به شمار می‌رفت در دی‌ماه ۱۳۰۴ شمسی ارباب کیخسرو شاهرخ در سفرش به آلمان خریداری کرد و به کشور آورد.
ورود فناوری حروف‌ریزی به ایران
با تجهیز کردن چاپخانه‌ی مجلس گام‌های اولیه‌ی ورود فناوری حروف‌ریزی در ایران برداشته می‌شود. کریم آزادی، فرزند مرحوم میرزا محمدعلی، متولد ۱۲۷۴ شمسی که در آلمان تحصیل کرده بود. فن حروف‌ریزی را فرا گرفت و پس از بازگشت به ایران تجارتخانه‌ی خود را که ملزومات چاپی را تأمین می‌کرد راه‌اندازی کرد؛ به‌این‌ترتیب، قالب (ماتریس) حروف سربی برای حروف‌ریزی اولین بار از کشور آلمان به ایران وارد و کارخانه‌ی حروف‌ریزی «آزادی»، به‌عنوان اولین مرکز حروف‌ریزی در ایران، تأسیس می‌شود و حروف تولیدشده‌ی آن به نام حروف «آزادی» رواج می‌یابد.
«مؤسسه‌ی نوریانی» (۱۳۰۹) کارخانه‌ی دیگری بود که هم‌زمان با کارخانه‌ی آزادی، حروف دیگر فارسی را که در آلمان حروف‌ریزی شده بود به ایران آورد. این تایپ‌فیس که به حروف آلمانی شناخته می‌شد، در مقایسه با حروف «آزادی»، از آلیاژ قوی‌تر و ضخامت کمتری برخوردار بود و نازک‌تر و ظریف‌تر از آن به نظر می‌رسید؛ از همین رو، گران‌تر از حروف «آزادی» بود. با ورود ماشین سطرچین اینترتایپ در اواخر دهه‌ی سی شمسی توسط مؤسسه‌ی نوریانی، این دو سری حروف (آزادی و آلمانی)، با تغییرات و بازسازی حروف و افزودن چندین اندازه و وزن برای هماهنگ شدن با ماشین جدید و همچنین نام‌گذاری آن‌ها به مناسبت یادبود دو شهیر بزرگ ایران به نام‌های «سعدی» (آلمانی) و «فردوسی» (آزادی) برای ماشین اینترتایپ استفاده و مناسب‌سازی شدند(تصویر ۵).
اولین طراح تایپ در ایران
با راه‌اندازی سازمان چاپ و حروف‌ریزی «زر» در سال ۳۷ – ۱۳۳۶ به دست ناصری و عبدی، روند حروف‌ریزی با قالب‌های آماده وارداتی در ایران متوقف شد. رحمان ناصری برای یک دوره شش‌ماهه آموزش ساخت قالب حروف سربی به آلمان رفت و پس از بازگشت دو دستگاه ساخت قالب حروف سربی را برای اولین بار به ایران وارد کرد. با ورود این دستگاه‌ها طراحی حروف (تایپ دیزاین) پا به عرصه‌ی چاپ سربی ایران گذاشت (تصویر ۶).
مؤسسان حروف‌ریزی «زر» پس از ماه‌ها تحقیق و تفحص دریافتند در ایران فردی نیست که مهارت طراحی حروف برای حروف‌ریزی سربی را داشته باشد و خوشنویسان هم از این فن بی‌اطلاع هستند. پس از مدتی، برحسب اتفاق، در گراورسازی رشیدیه با حسین عبدالله‌زاده حقیقی آشنا می‌شوند و بنا بر اصرار و به اعتماد رشیدیه، طراحی حروف برای سازمان را به حسین عبدالله‌زاده حقیقی می‌سپارند؛ به‌این‌ترتیب اولین سفارش طراحی تایپ و اولین طراح تایپ فارسی در ایران ظهور می‌کند. ازاین‌رو پرداختن به کارنامه‌ی عبدالله‌زاده حقیقی، درواقع، به‌نوعی معرفی و تکمیل روند فناوری چاپ سربی و طراحی تایپ‌فیس در ایران نیز هست:
«یک روز چند طرح کشیده و به گراورسازی آقای رشیدیه رفته بودم. آن روز آقایان ناصری و عبدی مؤسسان حروف‌ریزی «زر» هم آنجا آمده بودند و داشتند صحبت می‌کردند؛ گفتند ما همه‌جا مراجعه کردیم که خط مناسبی برای حروف‌ریزی بنویسند، ولی موفق نشدیم. آقای رشیدیه به آنان گفتند که به من کار بدهند. آن موقع من حدود بیست، بیست و دو ساله بودم. آن‌ها ابتدا با لبخندی، شاید حاکی از تمسخر، با من برخورد کردند اما آقای رشیدیه با اطمینان به آن‌ها گفت: ایشان را هم امتحان کنید».
حسین عبدالله‌زاده حقیقی، معروف به حسین حقیقی، در ۱۴ بهمن ۱۳۱۵ در تبریز متولد شد. او به نقاشی و خطاطی علاقه‌مند بود و پس از تحصیلات متوسطه در دهه‌ی سی در آتلیه‌ی «گرافیت» طراحی آگهی تبلیغات در روزنامه‌ها را شروع کرد و به‌دلیل آشنایی با خطاطی، همکاری خود را با حروف‌ریزی «زر» در سال ۱۳۳۷ آغاز کرد. نتیجه‌ی اولین همکاری عبدالله‌زاده حقیقی با سازمان حروف‌ریزی «زر» به‌عنوان طراح تایپ طراحی حروف «۱۲ سیاه» است (تصویر ۷).
پس از موفقیت اولین پروژه، روند همکاری در حوزه‌ی تایپ‌دیزاین با موسسه‌ی «زر» ادامه یافت و به طراحی و هماهنگی «حروف سیاه» برای اندازه‌های مختلفی چون ۸، ۱۰، ۱۲، ۱۸، ۲۴، ۳۶، ۴۸ و ۷۲ پوینت (تصویر ۸) و طراحی تایپ‌فیس برای روزنامه کیهان و اطلاعات انجامید؛ همچنین او اولین حروف ایرانیک (ایتالیک) را در اواخر دهه‌ی چهل شمسی، بر اساس دستخط دکتر مصاحب، طراحی و سازمان «زر» حروف سربی آن را برای حروف‌چینی دستی حروف‌ریزی کرد (تصویر ۹).
روند حروف‌ریزی سربی با قالب‌هایی که در دهه‌ی چهل شمسی طراحی و ساخته شده بود تا اواخر دهه‌ی هفتاد شمسی با مدیریت آقای سعیدی برای حروف‌چینی سنتی و دستی ادامه یافت و با فراگیر شدن نشر دیجیتال و پیشرفت صنعت چاپ و مجهز شدن ماشین‌های لیتوگرافی به سیستم دیجیتال که نتیجه‌ی آن برچیده شدن فناوری حروف‌چینی سربی بود به عمر خود پایان داد. مرحوم حسین عبدالله‌زاده حقیقی در مردادماه ۱۳۸۲ در ۶۶ سالگی، پس از طی دوره نقاهت، بر اثر سرطان معده درگذشت.
طراحی تایپ‌فیس ویژه‌ی روزنامه
روزنامه‌ی کیهان در سال ۱۳۴۰ برای عنوان‌های صفحه‌ی اول خود به سازمان حروف‌ریزی «زر» یک سری حروف تیتر با اندازه‌ی درشت سفارش می‌دهد. این حروف را آقای حسین عبدالله‌زاده حقیقی که تنها طراح تایپ‌فیس در ایران بود، طراحی کرد و حروف سربی آن ساخته و با نام «۸۴ کیهان» مطرح شد و روزنامه از آن استفاده کرد. این تایپ‌فیس اولین طراحی اختصاصی برای روزنامه در ایران است (تصویر ۱۰).
در اواسط دهه‌ی چهل شمسی شرکت لاینوتایپ انگلستان ماشین حروف‌ریزی سطرچین خود را به روزنامه‌ی اطلاعات پیشنهاد می‌کند. این ماشین حروف‌ریزی از روی یک سری حروف ساده شده (سیمپلی‌فاید عربی) برای چاپ متون عربی طراحی شده بود. حروف عربی این ماشین پسندیده مدیریت روزنامه نبود و از همین رو، روزنامه‌ی اطلاعات، با پیشنهاد کردن شرط تغییر حروف عربی، با خرید آن موافقت کرد. پس از چندین مکاتبه، در سال ۱۳۴۶ روزنامه‌ی اطلاعات تصمیم گرفت دو سری حروف متن نازک و سیاه خود را بر اساس حروف سیمپلی‌فاید عربی طراحی کند و با مشاوره آقای والتر تریسی، از طرف شرکت لاینوتایپ، سفارش این کار را بر عهده‌ی حسین حقیقی گذاشت؛ نتیجه‌ی این همکاری حروف خلاصه شده فارسی با نام «اطلاعات» است که از ۱۶۰ کاراکتر به ۹۰ کاراکتر کاهش یافت و در ماشین حروف‌چینی به‌جای حروف عربی جایگزین شد (تصویر ۱۱).
روزنامه‌ی کیهان در سال ۱۳۵۵، با توجه به پیشرفت ماشین‌های چاپ و لیتوگرافی و همچنین برای تفاوت در ساختار تیترهای خود، پس از پانزده سال از طراحی حروف تیتر سربی «۸۴ کیهان»، به حسین حقیقی طراحی حروف سیاه‌تر، با در نظر گرفتن شیوه و ساختار حروف «۸۴ کیهان» را سفارش می‌دهد. پس از اتمام طراحی، این تایپ فیس «تیتر» نام‌گذاری شد (تصویر ۱۲).
موسسه‌ی کیهان در اواسط همان سال و پس از به نتیجه رسیدن حروف تیتر، با همکاری شرکت لاینوتایپ، طراحی دو سری حروف نازک و سیاه برای متن روزنامه و دیگر محصولات خود را به حسین حقیقی سفارش می‌دهد. طراحی این حروف با توجه به سیستم جدید ماشین حروف‌چینی لاینوترون، ابداع شرکت لاینوتایپ، انجام می‌شود. این ماشین که عملکردش به‌صورت عکاسی بود به دستگاه آگراندیسمان مجهز بود و با کمک آن حروف را بزرگ یا کوچک می‌کرد؛ ازاین‌رو، برخلاف سیستم حروف سربی که در آن برای هراندازه باید یک سری حروف طراحی و ساخته می‌شد، برای این ماشین برای اندازه‌های ۶ تا ۲۴ پوینت فقط یک سری حروف طراحی شد. این تایپ‌فیس در ایران با نام «نازنین» تکمیل و استفاده شد (تصویر ۱۳).
بیشتر بخوانید: مرکب های چاپ افست، زیر ذره‌بین
تایپ فیس‌های نوری
با ورود به دهه‌ی ۷۰ میلادی گام‌های اولیه‌ی ورود به انقلاب دیجیتال برداشته شد و با پیشرفت صنایع و رشته‌های کاربردی، تایپ‌دیزاین هم به مرحله‌ی جدیدی پای گذاشت؛ سیستم حروف سربی و حروف‌ریزی سطرریز و تک‌ریز ماشین‌های اینترتایپ و لاینوتایپ و مونوتایپ به سیستم جدید ماشین‌های نوری منتقل شد و سیستم حروف‌ریزی سربی به عمر خود پایان داد.
درحالی‌که حدوداً چهل سال از عمر ساخت ماشین‌های نوری یا مونوفتو گذشته بود، مدل جدید و پیشرفته‌ی آن، با نام لاینوترون، در اواسط دهه‌ی پنجاه شمسی به ایران وارد شد. اولین تایپ فیس‌های نوری (عکاسی) این ماشین در ایران تایپ فیس‌های فارسی «تیتر» و «نازنین» است که در سال ۱۳۵۵ حسین عبدالله‌زاده حقیقی طراحی کرد. همراه با گسترش این نوع ماشین و تغییر فناوری، تایپ‌فیس‌های عربی هم تغییر و تحول یافت؛ تایپ‌فیس‌های نوری عربی استفاده شده در این ماشین، به اختصار، از این قرار است:
بدر
این تایپ دو وزن نازک و سیاه داشت و آن را عثمان حسینی، متولد سوریه، بر اساس خط نسخ عثمانی در سال ۱۹۷۰ طراحی کرد. نام اولیه‌ی این تایپ «عثمان» بود.
میترا
در سال ۱۹۷۵ تیم هالووی این تایپ فیس را با دو وزن نازک و سیاه طراحی کرد.
جلال
این تایپ‌فیس را خانم مارگارتتان در سال ۱۹۷۷ طراحی کرد. «جلال» دو وزن نازک و سیاه دارد.
سلام، و تشکر. میشه لطفاً منابع رو هم بفرمایید که آشنا بشیم؟ مثلاً اون قسمتی که فرمودید حروف ایرانیک از دستخط دکتر مصاحب بوده و …. از کدام مرجع است؟