یکی از نگرانی‌های همیشگی در مورد کار با مرکب های افست، بحث مضر بودن آن برای انسان و محیط زیست است. مقوله‌ای که امروز با استفاده از به‌کارگیری فناوری‌های جدید و رجعت به گذشته امکان‌پذیر شده است! تولیدکننده‌ی علم ورز امروز به دامن مام طبیعت رو کرده است. در بخش های اول و دوم این جستار به مباحثی در مورد مرکب های متداول چهار رنگ و شیوه های ارتقاء کیفی آن‌ها و همچنین بررسی پیگمنت های خشک و خیس و تأثیر آن‌ها در کیفیت مرکب (و خواصشان در مواجهه با وارنیش مرکب‌ها) اشاره شد؛ در این بخش به بحث روغن‌های گیاهی در تولید مرکب های دوستدار محیط زیست خواهیم پرداخت.
بازگشت به ریشه‌ها
دیدگاه فرا صنعتی (که به تداخل دیجیتال در صنعت اشاره دارد اما به همراه خود یک نگرش تولید پاک هم به دنبال داشت، به این صورت که مثلاً در چاپ دیجیتال نوین مرکب‌های اکوسالونت جایگزین سالونت و پگمنت شدند) در بسیاری از کشورها در کنار پیشرفت‌های تکنولوژیک، مواد طبیعی و سازگاربامحیط زیست را جایگزین مواد مصنوعی و مضر در ساخت مرکب های دوستدار محیط زیست کرده است. بشری که در دوره‌ی صنعتی با سرعت هرچه‌تمام‌تر فقط به افزایش تولید و بالا بردن سود خود فکر می‌کرد رفته‌رفته متوجه قهر طبیعت شد و سراسیمه به دنبال توسعه پایدار و تولید سبز شتافت.
صنعت چاپ هم به‌عنوان تکمیل‌کننده چرخه‌ی تولید بسیاری از صنایع، یکی از بخش‌های مهم و کلیدی صنعت بود که باید پا به‌پای آن پیشرفت می‌کرد و شتاب می‌گرفت. دستگاه‌های چاپ هرروز مدرن‌تر می‌شدند، سرعت تولید آن‌ها بالاتر می‌رفت و طبعاً چاپخانه‌ها مواد اولیه بیشتری نیاز داشتند. با کند شدن سرعت اختراعات و نوآوری تجدد در دستگاه‌ها به بخش‌های مختصری محدود شد و مثلاً فقط در سرعت و کیفیت آن تغییر ایجاد کرد، تغییری که عمدتاً آن‌قدر مهم نبود که چاپخانه‌دار را به تعویض دستگاه خود قانع کند. این وضع بود که تمرکز را معطوف به دیگر بخش‌های تولید کرد و دانشمندان را به جزئی‌نگری سوق داد.
مرکب‌های چاپ یکی از بخش هایی بود که ابتدا به‌عنوان فصل مشترک تولید رنگ مطرح بود اما با گسترگی شاخه‌های تولید خود را از مجموعه اصلی جدا کرد و کارخانه‌های تخصصی برای تولید آن به وجود آمدند. فرا صنعت در سیر صعودی خود نگاهی به گذشته هم داشت و بسیاری از معضلات تولیدی خود را با بازگشت و پندآموزی از علم قدیم و استفاده از طبیعت پی گرفت.
مرکب‌های لیتوگرافی که در صنعت به شکل یک خطر برای محیط زیست انسانی رخنمون شده بودند یک نگرانی فراگیر بودند. مشکلی که علم فرا صنعتی به کمکش آمد و بخشی از آن را با بازگشت به ریشه‌های علم حل‌وفصل کرد. تولید مرکب‌های لیتوگرافی با کمک روغن‌های گیاهی در برابر تولید با مشتقات نفتی (که عمدتاً قابل بازیافت نبوده و مستقیم به جو می‌پیوندند و تولید آلودگی می‌کنند) یکی از راه‌های پیش روی دانشمندان بود، فرصتی که توسط آن‌ها مغتنم شمرده شد.
بیشتر بخوانید: تاثیر پیگمنت ها یا رنگ دانه ها در کیفیت مرکب
روغن های گیاهی در تولید مرکب
تولیدکنندگان مرکب با آگاهی از مضر بودن محصولاتشان در پی راه‌حل بودند و این کار را با بررسی جزئیات فرمولاسیون تولیدی خود شروع کردند. آن‌ها در مطالعات خود به این نتیجه رسیدند که باید محصولاتی قابل بازیافت و با امکان محلول شدن بی آسیب در طبیعت، تولید کنند. قبل از هر چیز باید ماده‌ی اصلی آسیب‌رسان پیدا می‌شد که مشتقات شیمیایی به‌عنوان متهمان ردیف اول شناسایی شدند. بررسی‌ها برای یافتن جایگزین صورت گرفت و روغن‌های گیاهی در میان سایر انتخاب‌ها خود را به اثبات رساندند.
روغن‌های گیاهی در فرمولاسیون مرکب های لیتوگرافی جوابگو نشان دادند و به‌سرعت در تولیدات سایر کارخانه‌ها به کار گرفته شدند. امروز نگرانی‌ها در مورد مرکب های لیتوگرافی و مضرات آن‌ها برای محیط زیست انسانی به‌شدت کاهش‌یافته و این مواد به شکل فزاینده‌ای جایگزین مشتقات شیمیایی و نفتی شده‌اند. ما هرروز شاهد افزایش درخواست برای مصرف این روغن‌ها هستیم که نوید آینده‌ای روشن و تولیداتی پاک را به ارمغان می‌آورند.
اروپا را به علت قرارگیری در منطقه معتدل شمالی کره زمین قاره‌ی سبز می‌نامند، لقبی که این قاره به‌شدت از آن محافظت می‌کند. کشورهایی چون انگلیس و آلمان پیشرو صنعت بودند و هستند اما همان‌ها به‌سرعت خطر را متوجه شده و از اولین پیشگامان تولید پاک محسوب می‌شوند. امروز بیشترین مصرف روغن‌های گیاهی در تولید مرکب های چاپ افست در این قاره به چشم می‌خورد.
همان‌طور که در خلال بحث اشاره شد، در ابتدای تولید مرکب افست از روغن گیاهی در فرمولاسیون آن استفاده می‌شد (مرکب های دوستدار محیط زیست) اما با بالا رفتن سطح تولیدات بود که راه میان‌بر انتخاب شد و مشتقات شیمیایی جای تولیدات طبیعی را گرفت. روندی که امروز خط معکوسی را در پیش‌گرفته است. با این تفاسیر می‌توان تولید مرکب با کمک روغن گیاهی را بیش از اینکه یک فناوری جدید بدانیم، یک بازگشت به ریشه‌ها محسوب کنیم.
رزین‌های مخصوص تولید مرکب امروز در مخلوط روغن گیاهی تشکیل وارنیش می‌دهند، تولیدی که تا چندی پیش با استفاده از مواد معدنی حاصل از تقطیر مشتقات نفتی صورت می‌گرفت. باید توجه داشت که رزین‌های مورد مصرف در تولید مرکب های افست از سنتز و تغییر شکل دادن روغن های گیاهی و طبیعی حاصل می‌شود و خود مرکب های دوستدار محیط زیست هستند که منابع آن در طبیعت موجود است و به‌خوبی قابلیت جایگزینی و تجدید پذیری دارد. این در حالی است که استفاده از روغن معدنی حاصل از تقطیر مواد نفتی تولیداتی هستند که برای به دست آوردن آن‌ها باید پالایش‌ها و عملیات زیادی روی آن صورت بگیرد.
تولید صنعتی به شیوه‌ی قبلی (با کمک مشتقات شیمیایی) تا مدت‌ها به‌عنوان راه اصلی تولید بود و باید اذعان کرد که پیشرفت‌های شایانی در خصوص کیفیت کار پیش آمد و خط تولیدهای زیادی با این روش راه‌اندازی شد که حالا تغییر سبک در نگرش و تولید را سخت کرده است. هنوز در جایگزینی روغن گیاهی به روغن معدنی مشکلاتی وجود دارد که برای رسیدن به همه‌گیری و تولید پاک باید روی آن‌ها کار شود.
روغن معدنی حاصل از تقطیر مواد نفتی
همان‌طور که اشاره شد، رفتن به سمت تولید مرکب های افست با استفاده از روغن‌های گیاهی، دیرزمانی نیست که موردتوجه مرکب‌سازان قرارگرفته است و می‌توان گفت که هنوز تولید با مواد شیمیایی اکثریت دارد. اکنون بخش اعظمی از مرکب‌های لیتوگرافی از ترکیب ۳۰ تا ۴۰ درصدی روغن‌های معدنی حاصل از تقطیر مواد نفتی، تولید می‌شوند. این در حالی است که مضرات این نوع مرکب به‌خوبی شناخته‌شده هستند و تولیدکنندگان باید به فکر جایگزین سازی آن با روغن‌های گیاهی باشند.
روغن معدنی حاصل از تقطیر مواد نفتی در وارنیش مرکب های افست باعث می‌شود این محصولات قابل بازیافت نباشند، در چرخه‌ی طبیعت حل‌نشده و به‌صورت آلاینده در اتمسفر واردشده و به محیط زیست آسیب بزنند. تولیدکنندگان مرکب با پایه روغن‌های معدنی استدلال می‌کنند که مقدار مصرف این مواد در مرکب نسبت به استفاده چنین مشتقاتی در سوخت مصرفی خودروها بسیار ناچیز است. از طرفی نقطه‌جوش این روغن‌ها بین ۲۶۰ تا ۳۲۰ درجه‌ی سانتی‌گراد است و نمی‌توان آن‌ها را جزو مواد قابل تبخیری که به‌سادگی وارد جو می‌شوند، احتساب کرد.
علاوه بر نکات ذکر شد باید توجه داشت که این مرکب‌ها روی کاغذ نقش می‌شوند و ازاین‌رو در بدنه‌ی آن می‌مانند و به‌صورت ماده نیستند که بتوان حکم به تبخیر صددرصدی آن‌ها و آلایندگی قطعی‌شان داد. به نظر می‌آید با چنین پیش‌شرط‌هایی ضرر این مواد برای محیط زیست از شدت بالایی برخوردار نیست اما بازهم استفاده از آن‌ها برای چاپچی در محیط‌های بسته‌ی چاپخانه‌ها محفوظ است که مسئله را به قوت خود باقی نگه می‌دارد.
به هر زعم امروز تولید مرکب های دوستدار محیط زیست با روغن های گیاهی در حال استیلا بر تولید با روغن‌های معدنی حاصل از تقطیر مواد نفتی هستند. مطالعات متمرکز بر روی شیوه‌ی تولید پاک باعث شده مزایای زیادی برای استفاده از روغن‌های گیاهی مطرح شود که خود این‌ها به شکل یک تبلیغ در بازار عمل کرده و باعث مقبولیت بیشتر این مرکب‌ها در چشم مصرف‌کنندگان و درنتیجه تشویق تولیدکنندگان برای استفاده از این روغن‌های بی‌ضرر در فرمولاسیون محصولاتشان شده است.
تولید مرکب های دوستدار محیط زیست با روغن های گیاهی
اکنون گرایش به‌سوی استفاده از روغن‌های گیاهی در فرمولاسیون مرکب‌ها در حد قابل‌قبول و رو به افزایشی است. یکی از علت‌های این تفوق پیشرفت فناوری رزین‌هایی است که در ساخت مرکب مورداستفاده قرار می‌گیرند. رزین‌های جدید این امکان را به تولیدکننده می‌دهند تا بدون افت کیفیت و تأثیر در خاصیت مرکب، نسبت‌های مختلفی از روغن گیاهی را در تولیدات خود به کار ببندد.
سال‌ها است که مرکب‌های پایه روغنی برای چاپ بر روی سطوح غیر جذبی به کار می‌روند. این مرکب‌ها به خاطر مقاوم بودن در برابر اشعه‌ی لیزر در صنعت لوازم‌التحریر استفاده‌های زیادی دارند که این خود یک بازار بالقوه را برای تولیدکنندگان رقم می‌زند. مرکب های دوستدار محیط زیست که کاملاً از روغن گیاهی ساخته‌شده‌اند این نقیصه را دارند که عمدتاً دیر نشست هستند و به این خاطر بازار مزبور را از دست می‌دهند. همچنین باید اضافه کرد که چنین نقیصه‌ای باعث شده مرکب‌های مذکور برای استفاده در ماشین‌های مدرن چاپ که سرعت بالایی دارند نیز مناسب نباشند.
بسیار جالب است که این مورد برای چاپ‌های چندرنگ که در آن‌ها چاپ پشت سر هم و (تقریباً) هم‌زمان به انجام می‌رسد استثنا قابل‌استفاده است، البته چاپ چندرنگ با این مرکب نیاز به شناخت ماشین و تنظیم حالت و سرعت چاپ دارد. اگر شما با چنین مرکبی دست به چاپ چهار رنگ بزنید، درحالی‌که دستگاه تنظیم سرعت نشده باشد امکان دارد رنگ از چاپ اول (به علت دیر نشستی) به لاستیک برج دوم دستگاه شما انتقال پیدا کند. به همین علت بهتر است قبل از چاپ با چنین مرکب‌هایی بهترین سرعت و حالت را یافت تا در عین استفاده از مرکب های دوستدار محیط زیست متحمل بالا رفتن باطله کار و ایجاد ضرر می‌شود.
بیشتر مرکب‌های ساخته‌شده از روغن‌های گیاهی از اِسترهای روغن ساخته می‌شوند و در آن‌ها از روغن گیاهی خالص استفاده نمی‌شود. این استرها از محصولات فرعی واکنش شیمیایی تهیه‌ی گلیسیرین از روغن‌های گیاهی به دست می‌آیند. محصولات فرعی اشاره‌شده (که پایه تهیه روغن گیاهی مرکب‌ها قرار می‌گیرند) هم توسط یک واکنش شیمیایی در ترکیب الکل به دست می‌آیند.
به زبان علمی، کارخانه‌های تصفیه روغن برای تهیه گلیسیرین، روغن گیاهی را که شکل‌تری گلیسیرید دارد را هیدرولیز می‌کنند. در این فرآیند هنگام جداسازی گلیسیرین مقداری اسید چرب به‌صورت محصول فرعی تولید می‌شود که این اسیدها با الکل واکنش شیمیایی داده و استر گیاهی تولید می‌کنند. استرهایی که از این طریق به دست می‌آیند دارای ویسکوزیته‌ی کمی هستند ولی قابلیت حل بهتری نسبت به روغن گیاهی خالص در تهیه مرکب دارند. رزین‌های شیمیایی به‌راحتی با استرهای گیاهی تشکیل یک محلول می‌دهند که عملیات چاپ با فرمولاسیون گیاهی را راحت‌تر می‌کند.
گرایش به تولید مرکب های دوستدار محیط زیست
مصرف استرهای گیاهی نسبت به روغن‌های خالص گیاهی باعث می‌شود مشکل خشک شدن و دیر نشست بودن مرکب‌های افست ورقی معمول برطرف شود. محصولی که با این استرها به عمل می‌آید از چسبندگی پایین‌تری برخوردار است و پایداری خوبی روی لاستیک دارد که باعث می‌شود حالت برداشت مرکب از روی لاستیک و انتقال آن بر سطح زیر چاپ قرارگرفته حالت بهتری پیدا کند. با استفاده از این مرکب‌ها مشکل نشست رنگ لاستیک اولیه روی لاستیک بعدی در دستگاه‌های چهار رنگ رفع می‌شود. این خصیصه‌ی استرها باعث شده بسیاری از تولیدکنندگان مرکب های دوستدار محیط زیست به سمت استفاده از آن‌ها سوق پیدا کنند و تقاضا برای آن در بازار افزایش پیدا کند.
یکی از علت های دیرپایی روغن های معدنی در ساخت مرکب ارزانی آن‌ها است. مرکب هایی که با روغن گیاهی و باز بیشتر، استر به تولید می‌رسند هزینه تولید بالایی را طلب کرده و قیمت بالاتری پیدا می‌کنند که در وضعیت‌های رکود بازار استفاده از مرکب های دوستدار محیط زیست را مشکل می کنند.
یکی از پرتیراژترین محصولات چاپی روزنامه‌ها هستند. این شکل از مطبوعات اغلب در سال‌های اخیر به‌صورت رنگی چاپ می‌شوند، کیفیت مرکب‌ها نیز افزایش‌یافته است. میزان قابل‌توجهی از مرکب‌های چاپ در این رسته به مصرف می‌رسند که باعث شده‌اند تولیدکنندگان توجه ویژه‌ای به این دست از محصولات داشته باشند و ما هرروز شاهد افزایش کیفی این قبیل تولیدات باشیم.
روزنامه‌ها علاوه برخوانده شدن به‌صورت باطله هم مورداستفاده قرار می‌گیرند و یا برخی از دفاتر انتشار آن دست از روزنامه‌های فروش نرفته را مرجوع می‌کنند تا دوباره تبدیل به خمیر شده و در تولید کاغذ مورداستفاده قرار بگیرند. این تکرر استفاده باعث شده تا طرفداران محیط زیست آن‌ها را تحت نظر بگیرند و این اتفاق باعث ارتقاء کیفیت در تولیدات و حفظ منافع محیط زیست شده است.
تولید با توجه به منابع زیست محیطی باعث شده دانشمندان توجه ویژه‌ای را به چنین محصولاتی داشته باشند و هرروز بر کیفیت تولیدات این رسته بی افزایند. اکنون مرکب‌های چاپ علاوه بر مسائل یادشده دارای امتیازات فنی شده‌اند که به شکل رجحان برای این تولیدات محسوب می‌شود.
رنگ‌های زنده و درخشان این نوع مرکب‌ها باعث چاپ دقیق و وضوح بالاتری می‌شوند. انتقال مرکب بر روی کاغذ راحت‌تر صورت می‌پذیرد و خواص لیتوگرافی مرکب هم در مقایسه با مرکب‌هایی که از مواد معدنی و یا روغن خالص گیاهی در فرمولاسیون خود استفاده کرده‌اند، به‌مراتب بهتر است. تجربه نشان داده که شما با مقدار مشخصی از این مرکب می‌توانید شمارگان بالاتری را نسبت به همین مقدار مرکب از نوع دیگر، به چاپ برسانید. در چاپ با این محصولات مقاومت مرکب در برابر سایش هم بهتر شده، هرچند که درجه‌ی سایش هم در این معادله اثرگذار است اما به‌طورمعمول می‌توان گفت که کیفیت عمومی آن‌ها بهبودیافته است.
