در جوامع امروزی بسته بندی نافذ و لازم است. بسته بندی باعث ارتقاء و محافظت از کالاهایی که می خریم، از مرحله تولید تا حمل و نقل و رساندن به دست مصرف کننده می شود. بدون بسته بندی انتقال مواد، کاری نامنظم، ناکارآمد و گران خواهد بود و بازاریابی مدرن امروزی بدون آن حقیقتا غیر ممکن است.
علیرغم نقش مهم بسته بندی، اغلب به عنوان یک هزینه اضافی به آن توجه می شود، به علاوه در نظر بسیاری از مصرف کنندگان یک عامل جدی در هدر دادن منابع و یک تهدید برای محیط زیست است.
چنین نظراتی نشات گرفته از ناشناخته ماندن وظایف بسته بندی یا درست مورد توجه قرار نگرفتن آن است و این شاید به این خاطر باشد که وظایف بسته بندی زمانی که کالا به دست مصرف کننده می رسد تقریبا به اتمام رسیده است.
بسته بندی در علوم جامعه شناسی به عنوان یک نظم تعریف می شود که در جامعه برای اطمینان از رساندن محصول در بهترین شرایط به حداکثر تعداد مصرف‌کننده عمل می کند. انجمن بین المللی بسته بندی، بسته بندی را به عنوان احاطه کننده محصولات، موارد و یا بسته هایی تعریف می کند که در کیسه پیچیده شده، ساک، جعبه، فنجان، سینی، قوطی، تیوپ بطری یا دیگر فرم های حامل برای انجام یک یا چند تا از این وظایف عمل می کند: جلوگیری از نفوذ و نشت، محافظت، نگهداری، حمل‌ونقل، کاربری و عملکرد.
اگر وسیله یا مخزن موردنظر یک یا چند تا از این وظایف را به عهده داشته باشد به آن به عنوان یک بسته‌بندی توجه می شود.
دیگر تعاریف بسته بندی
۱- سیستم هماهنگ آماده سازی کالاها جهت حمل و نقل، توزیع، انبار کردن، خرده فروشی و مصرف نهایی.
۲- ابزارهایی جهت ایجاد اطمینان از ارائه ایمنی کالا به مصرف کننده نهایی در بهترین شرایط و با هزینه بهینه.
۳- یک فرآیند فنی-تجاری که هدف آن بهینه سازی هزینه های ارائه کالا در حین به حداکثر رساندن میزان فروش (و در نتیجه حداکثر سود) است.
لازم است بین کلمه «بسته» و «بسته بندی» و «بسته بندی کردن» تمایز قائل شد. «بسته» ماهیت فیزیکی است که محصول را شامل شده و در بر دارد. «بسته بندی» در بالا تعریف شد و به علاوه نوعی نظم و نظام است. فعل «بسته بندی کردن» را می توان به عنوان پیچیدن یک یا چند کالا در یک بسته یا محفظه تعریف کرد.
معمولا بین سطوح مختلف بسته بندی باید تمایز قائل شد. یک بسته اولیه، بسته ای است که در تماس مستقیم با محصولی است که دربردارنده آن است. این بسته معمولا یک مانع اولیه و محافظت اصلی را فراهم می‌کند. نمونه‌هایی از بستههای اولیه عبارتند از: قوطی های کنسرو فلزی، کارتن های مقوایی، بطری های شیشه ای و کیسه های پلاستیکی.
مشتری اغلب تنها بسته اولیه را از فروشگاه های خرده‌فروشی خریداری می نماید.
بسته ثانویه شامل یکسری بستههای اولیه است مثل جعبه‌ها یا کارتن‌های فلوت‌دار. این بسته، عامل فیزیکی حمل‌کننده است و گاهی جهت استفاده در خرده‌فروشی جهت نمایش بستههای اولیه طراحی می‌شوند. بسته سوم، متشکل از یکسری بستههای ثانویه است و متداول‌ترین آن‌ها پالت‌های مهر و موم شده است. در تجارت بین‌المللی و حمل‌ونقل بین شهرها و ایالات، نوع چهارم استفاده می‌شود تا حمل بستههای نوع سوم تسهیل گردد.
این نوع بسته، کانتینرهای فلزی بزرگی به طول ۴۰ متر است که می تواند پالت های بسیاری را در خود جای دهد و حمل کند و از طریق کشتی، قطار و کامیون با کمک جرثقیل های بزرگ جابجا می شوند. همچنین نوع خاصی از این کانتینرها می توانند دارای کنترل دما، رطوبت و گاز اتمسفر باشند. این محفظه ها خصوصا برای شرایط خاصی مثل حمل‌ونقل غذاهای یخی، گوشت منجمد و سبزی و میوه تازه لازم هستند.
علیرغم اینکه تعاریف ارائه شده در بالا نقش و شکل اساسی و اولیه بسته‌بندی را ارائه می‌دهد، لازم است ویژگی‌ها و نقش‌های بسته‌بندی و محیط‌هایی که در آن‌ها بسته باید دارای آن نقش‌ها باشد را با جزئیات بیشتری مورد بحث قرار دهیم.
نقش ها و وظایف بسته بندی
بسته بندی مجموعه ای از کارهای مختلف را انجام می دهد؛ از خراب شدن و آلودگی محتویات خود جلوگیری و محافظت می کند، حمل و نقل و انبار کردن کالاها را راحت تر می کند و مقدار یک اندازه و مساوی از محصول را در خود جای می دهد. با شکل گیری و استاندارد شدن برندهای مختلف، بسته بندی، تبلیغات را معنی دار ساخته و توزیع در سطح گسترده را امکان پذیر نموده است.
بسته ها به عنوان نمادی از محصول حاوی خود عمل می کنند و با نفوذ بسیاری می توانند رضایت از محصول را برای مصرف کننده فراهم آورند و بدین ترتیب اصراف نیز از بین می رود.
یک بسته بندی باید سه کار انجام دهد: از محتویات خود محافظت کند، محصول را بهبود بخشد و راجع به محصول به مصرف‌کننده اطلاعات دهد. نقش چهارم، سهولت، با بهبود و ارتقاء رابطه نزدیک دارد چون بستههای سهل‌الوصول و در دسترس، فروش را ارتقاء می‌دهد.
نقش های یک بسته غذا، در سال ۱۹۸۵ توسط کمیته تغذیه کودکس (Codex) به صورت زیر تعریف شدند:
«غذا بسته بندی می شود تا کیفیت و تازگی اش حفظ شود و مصرف کنندگان را جذب کند و انبار کردن و توزیع محصول را تسهیل کند.»
از آنجایی که این تعریف مختصر است، این مفاهیم و توضیحات برای افرادی که مسئول طراحی و ارائه بسته‌بندی‌های مواد غذایی هستند کافی نیست. چهار نقش اولیه بسته‌بندی شناخته شده است: نگهداری، محافظت، در دسترس بودن و برقراری ارتباط.
این چهار نقش با هم مرتبط هستند و همگی باید به طور همزمان در فرآیند بسته بندی مورد ارزیابی و توجه قرار گیرند.
نگهداری
این نقش بسته بندی آن قدر روشن است که گاهی افراد آن را نادیده می گیرند اما به استثناء محصولات بزرگ و جدا از هم، تمام محصولات باید قبل از انتقال از مکانی به مکان دیگر نگهداری شوند. بسته، چه یک بطری نوشابه باشد و یا یک واگن حمل سیمان، باید از محصول نگهداری کند تا نقش خود را ایفا نماید. بدون نگهداری، محصول خراب می‌شود و ممکن است آلودگی پخش گردد.
محافظت
این نقش اغلب به عنوان نقش اولیه بسته مدنظر قرار می‌گیرد: محافظت از محتویات خود در برابر تاثیرات محیط خارج مثل آب، رطوبت، بخار آب، گازها، عطرها، میکرواورگانیسم‌ها، گرد و غبار، ضربات و لرزش‌ها و نیروهای ناشی از فشار و محافظت از محیط زیست در برابر محصول.
برای بیشتر محصولات غذایی، محافظت ارائه شده از سوی بسته، بخش مهمی از فرآیند مراقبت و نگهداری است. به عنوان مثال، شیرهای پاستوریزه بسته‌بندی شده و آبمیوه‌ها در کارتن‌های مقوایی تنها زمانی که بسته کار محافظت را انجام می‌دهد، پاستوریزه و ضدغفونی شده باقی می‌ماند. به همین نحو، گوشت‌های وکیوم‌شده، در صورت داخل نشدن اکسیژن به داخل بسته، می‌توانند سالم و تازه بمانند.
به طور کلی، هنگامی که انسجام بسته از بین رود، محصول دیگر مورد محافظت قرار نخواهد گرفت. همچنین بسته‌بندی، بیشتر انرژی صرف شده در حین تولید و فرآوری محصول را حفظ کرده و نگه می‌دارد. برای مثال، برای تولید، حمل‌ونقل، فروش و انبار یک کیلوگرم نان، ۸/۱۵ مگاژول انرژی نیاز است. این انرژی به شکل سوخت، گرما، نیرو و سرما در کشت و آسیاب گندم، پخت و توزیع نان و توزیع آن به صورت مواد خام و محصول نهایی مورد نیاز است.
برای تولید بسته پلی‌اتلین کم تراکم (LDPE) جهت بسته‌بندی یک کیلوگرم قرص نان، ۴/۱ مگاژول انرژی نیاز است. این بدان معنی است که هر واحد انرژی در بسته‌بندی، ۱۱ واحد انرژی در محصول را حفظ می‌کند. در حالی که از میان برداشتن بسته‌بندی می‌تواند ۴/۱ مگاژول انرژی ذخیره کند، اما این امر می‌تواند به فاسد شدن نان و متعاقب آن، هدر رفتن ۸/۱۵ مگاژول انرژی بیانجامد.
در دسترس بودن
مدرن گرایی و صنعت گرایی باعث ایجاد تغییرات بزرگ و سریعی در سبک زندگی شده است و صنعت بسته‌بندی باید پاسخگوی این تحولات باشد. در حال حاضر عده بسیار زیادی هستند که زندگی مجردی دارند، بسیاری از زوج ها یا بچه دار شدن را به تعویق می اندازند یا تصمیم می گیرند هرگز بچه دار نشوند و درصد بسیار از زنان نیز بیشتر از قبل به نیروی کار پیوسته و شاغلند.
تمامی این تغییر و تحولات و عوامل دیگری مثل گرایش افراد به خوردن تنقلات (مثل خوردن دائم اسنک به جای وعده‌های اصلی غذا) تقاضا و تمایل به خوردن و آشامیدن در بیرون از منزل در برنامه‌هایی مثل مسابقات ورزشی و نیز اوقات فراغت، باعث شده که تقاضا برای در دسترس تر بودن محصولات خانگی بیشتر شود.
محصولاتی که طبق اصل سهولت و در دسترس بودن طراحی می‌شوند، شامل غذاهایی هستند که از پیش آماده‌اند و در مدت زمان خیلی کوتاهی می‌توان آن‌ها را پخت یا گرم کرد و مسئله‌ای که باعث شده این غذاها مورد توجه قرار گیرد این است که می‌توان بدون خارج کردن آن‌ها از بسته، افزودن سس یا دیگر ادویه‌جات آن‌ها را مصرف کرد. دو جنبه دیگر در دسترس بودن در طراحی بسته‌بندی مهم هستند.
یکی از این موارد، نقش تقسیم کنندگی بسته بندی است. در این زمینه، با کاهش خروجی از تولید صنعتی تا اندازه یک سهم قابل کنترل و مطلوب برای مصرف کننده، بسته ایفای نقش می کند. بدین ترتیب یک خمره مشروب به چندین بطری تقسیم می شود، یک سطح کره به بسته های کوچک ۲۵ گرمی قابل تقسیم است و یک کپه پستنی قابل تقسیم به بسته های پلاستیکی ۲ لیتری است.
یک مثال ساده، تولید انبوه و زیاد محصولات که خاص جوامع مدرن است، بدون نقش و ویژگی تقسیم‌کنندگی بسته‌بندی موفق نمی‌شود. ارزان قیمت بودن نسبی محصولات مصرفی نیز تا حد زیادی به دلیل تولید زیاد آن‌ها به میزان بالاست. اما با افزایش مقیاس و میزان تولید، نیاز به روش های موثر تقسیم محصولات به میزان مورد نیاز مصرف‌کنندگان نیز بالا می‌رود.
جنبه دیگر مرتبط با این زمینه، شکل و نوع بسته‌بندی اولیه از جهت در دسترس بودن و سهولت برای مصرف‌کننده (حمل آسان، سهولت در باز کردن و استفاده از آن) و کارآمد بودن برای تبدیل به بستههای نوع دوم و سوم است.
در جابجایی کالاهای بسته‌بندی شده در بین شهرها و تجارت بین‌المللی، حمل هر بسته اولیه به طور تک تک، غیر ممکن و غیر راهبردی است.
در اینجا بسته‌بندی نقش مهم دیگری ایفا می‌کند و آن ایجاد امکان تبدیل بسته‌بندی نوع اول به دوم است و تبدیل واحد آن‌ها به بسته‌بندی نوع سوم، مهمتر از همه آن‌هاست. اگر ابعاد و ویژگی‌های بسته‌بندی اولیه و ثانویه، بهینه باشد آنگاه می‌توان از حداکثر فضای موجود در پالت‌ها استفاده نمود. در نتیجه این نقش یکپارچه‌سازی، حمل و دست‌گیری این بسته‌ها نیز بهینه می‌گردد چون تنها یک تعداد کمی از بسته‌ها و یا بارها با دست حمل می‌شوند.
برقراری ارتباط
یک گفته قدیمی می‌گوید: «یک بسته باید از آنچه می‌فروشد محافظت کند و آنچه محافظت می‌کند را بفروشد.» این گفته اگرچه قدیمی است اما واقعیت دارد. بسته، یک فروشنده صامت و خاموش است. روش‌های مدرن مشتری‌مداری و بازاریابی بدون کمک پیام‌های روی بسته‌ها هرگز موفقیت نمی‌یافت و شکست می‌خورد. توانایی مصرف‌کنندگان در حفظ کردن مارک یا لیبل خاص، سوپرمارکت‌ها را قادر ساخته تا بر مبنای یک سرویس دهی واحد عمل کنند.
بدون این نقش ارتباطاتی (یعنی اگر فقط بستههای ساده و سایز استاندارد بسته‌ها وجود داشت) ماموریت خرید هفتگی از سوپرمارکت ها برای مصرف‌کنندگان تبدیل به یک کابوس شبانه می‌شد چون آن‌ها مجبور بودن بدوند راهنمایی‌های گرافیکی روی بسته و یا شکل خاص و متمایز آن، کاری خسته‌کننده و طولانی برای گشتن به دنبال محصول مورد نظر خود انجام دهند.
دیگر نقش‌های ارتباطی بسته نیز مهم هستند. امروزه استفاده گسترده از تجهیزات اسکن مدرن در فروشگاه‌های خرده‌فروشی با اتکا بر یک UPC (کد جهانی بسته‌بندی) که روی بسته ها اطلاعات آن را نمایش می‌دهد و به دقت و با سرعت خوانده می‌شود عمل می‌کنند.
اطلاعات غذایی روی قسمت خارجی بسته‌ها در بسیاری از کشورها اجباری شده است. اما این تنها در سوپرمارکت‌ها نیست که نقش ارتباطی بسته مهم است. اگر بسته‌بندی‌های سطح دوم و سوم فاقد لیبل باشند یا توضیحات روی آن‌ها ناقص باشد، انبارها و مراکز توزیع کالا دچار هرج و مرج می‌شوند.
هنگامی که پای تجارت بین‌الملل در میان است و از زبان‌های مختلفی استفاده می‌شود، استفاده از نمادهای غیر مبهم و قابل درک، روی بسته‌ها ضروری است.
در انبارها که در آن‌ها بارکدهخای دستی بر اساس کامپیوتر کار انبارداری را سریع‌تر و کارآمدتر می‌سازد، UPC ها دائما استفاده می‌شود. در حال حاضر استفاده از برچسب‌های RFID که به بسته‌بندی سطح دوم و سوم چسبانده می‌شوند زنجیره عرضه و تقاضا را متحول ساخته است. با کاهش چشم‌گیری هزینه بسته‌بندی و RFID، این نوع برچسب‌ها روی بسته‌بندی‌های نوع اول نیز به کارها گرفته می‌شوند و چگونگی خرید مصرف‌کنندگان را متحول ساخته‌اند.
بیشتر بخوانید: از سیر تا پیاز بسته بندی/مواد مورد استفاده در بسته بندی مواد غذایی
محیط های بسته بندی
عملکردهای بسته بندی باید در سه محیط انجام پذیرد. عدم موفقیت در توجه به هر سه محیط در حین عملیات بسته‌بندی منجر به بسته هایی با طراحی ضعیف، هزینه های بیشتر، نارضایتی مشتریان و حتی عدم پذیرش و طرد محصول از سوی مشتریان می‌گردد.
