به گزارش چاپ و نشر آنلاین؛ روش های مدرن بسته بندی مواد غذایی روزانه بیش از پنج میلیارد لیتر آب آشامیدنی، شیر، آبمیوه و سایر مواد غذایی مایع در جهان مصرف می شود. بسته بندی و روش نگهداری نقش مهمی در حفظ کیفیت این محصولات دارد. در واقع مواد غذایی سالم باید بدون نیاز به افزودن مواد نگهدارنده و یا نگهداری در یخچال، بسته بندی شود و در اختیار مصرف کنندگان قرار گیرد. چنین امری چگونه ممکن است؟ مقاله حاضر در صدد ارائه تاریخچه مختصری از روش های بسته بندی و تشریح آخرین فناوری ها و روش های مدرن بسته بندی در این زمینه است که در قالب بسته بندی اسپتیک ظهور پیدا کرده است.
تاریخچه ای از روش های بسته بندی
در دوران های اولیه تاریخ وقتی بشر غذایی را به دست می آورد بلافاصله آن را به مصرف می رساند. خانواده ها و روستاییان آنچه را که تولید می کردند یا به دست می آوردند خود مورد استفاده قرار می دادند. آنها چون خودکفا بودند لذا نیاز کمتری به بسته بندی غذا یا نگهداری و نقل و انتقال آن وجود داشت. زمانی که نیاز به ظروف احساس شد، طبیعت پاره ای مواد نظیر لفاف و پوسته در اختیار بشر می گذاشت تا نیازهای خود را برطرف کند. بعدها ظروف تهیه شده شکل تکامل یافته ای به خود گرفت و از مواد طبیعی چون چوب کنده کاری شده، گیاهان بافته شده و استخوان حیوانات ساخته می شد.
از زمانی که مواد معدنی و شیمیایی کشف شد، فلزسازی و سفالگری توسعه پیدا کرد که در نتیجه آن سایر اشکال بسته بندی نیز به وجود آمدند. بسته بندی برای موارد متعددی مورد استفاده قرار می گیرند:
۱- بسته بندی محصولاتی که تعداد زیادی از مصرف کنندگان مشتری آن هستند؛
۲- محافظت کالاها از آلودگی، آسیب های طبیعی و سرقت؛
۳- امکان حمل ونقل و نگاهداری کالا؛
۴- درج اطلاعات و طراحی رنگی برای نشان دادن جذابیت کالا.
برای هر محصولی بسته بندی خاصی وجود دارد. اگر چه بسته بندی امروزی امری بدیهی به شمار می رود ولی استفاده از این روش نتیجه سال ها ابداع و در پاره ای موارد اتفاقات ناگهانی بوده است.
انواع بسته بندی
امروزه انواع بسته بندی در بازار به چشم می خورد که از مواد مختلف نظیر کاغذ، پلاستیک، فلز یا شیشه ساخته می شوند. اما شیوه اصلی برای شناخت بسته بندی ها، تقسیم آن ها به «انعطاف پذیر»، «نیمه منعطف» و «سخت» است.
بسته بندی به شیوه منعطف شامل کیسه های کاغذی، پوشش های پلاستیکی که چیپس در آن ریخته می شود و پاکت های کاغذی یا نایلونی که وسایل خریداری شده برای منزل حمل می شوند. یک نمونه بسته بندی نیمه منعطف جعبه های مقوایی است که حبوبات، وسایل کوچک مربوط به خانه، بسیاری از اسباب بازی ها و پاره ای از مواد غذایی درون آنها بسته بندی می شود.
برای بسیاری از مواد غیر غذایی بسته بندی مورد استفاده از مواد سخت تهیه می شود که روکش آن به داخل جعبه تا می شود و می توان آن را در گوشه ای نگاهداری کرد. اشکال بسته بندی سخت نیز شامل صندوق، بطری های شیشه ای و قوطی های فلزی است.
درباره تاریخچه بسته بندی به شیوه منعطف باید گفت که برای نخستین بار چینی ها از این روش استفاده کردند. آنها در اوایل قرن اول قبل از میلاد، از برگ درخت توت برای بسته بندی کردن غذا استفاده می کردند. طی قرن های بعد چینی ها این روش را توسعه بخشیدند و تکنیک های بسته بندی کاغذی را اصلاح کردند. به تدریج این شیوه بسته بندی به دیگر نقاط آسیا و اروپا انتقال یافت. در سال ۱۳۱۰ میلادی بسته بندی کاغذی وارد انگلستان شد و در سال ۱۶۹۰ به پنسیلوانیا در آمریکا رسید.
گام مهم برای استفاده از کاغذ در بسته بندی ها نخستین بار با تولید پاکت برداشته شد. پاکت های کاغذی تجاری برای اولین بار در سال ۱۸۴۴ در بریستول انگلستان به تولید انبوه رسید. مدت کوتاهی بعد و در سال، ۱۸۵۴ «فرانسیس وول» ماشین ساخت پاکت را در آمریکا اختراع کرد. پیشرفت های بیشتر طی دهه ۱۸۷۰ رخ داد که شامل تولید پاکت های کاغذی چسبی و تاشو در انواع مختلف می شد که تا به امروز مورد استفاده قرار می گیرند.
در سال ۱۹۰۵ تولید ماشینی پاکت های کاغذی چاپی به صورت اتوماتیک درآمد. دیگر استفاده مهم از کاغذ، ساخت جعبه مقوایی بود که از آن برای بسته بندی حبوبات استفاده می شد. نخستین کارتن کاغذی – اغلب به عنوان بسته کاغذی نازک نامیده می شد – در سال ۱۸۱۷ در انگلستان و ۲۰۰ سال پس از چینی ها که جعبه کاغذی یا مقوایی را اختراع کردند به تولید رسید.
استفاده از کاغذ و جعبه های مقوایی در طول قرن بیستم گسترش عام یافت. با ظهور پلاستیک به عنوان یک پوشش بسته بندی با ارزش (اواخر دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰) این ماده جانشین کاغذ شد. اخیرا مدافعان محیط زیست تبلیغات گسترده ای را آغاز کرده اند که پلاستیک از نظر زیست محیطی محصول نامناسبی است. حقیقت این است که امروزه کاهش میزان استفاده از مواد در بسته بندی معمولا مهم تر است تا ساخت بسته هایی که از نظر مواد با محیط زیست سازگاری بیشتر دارند.
شیشه یکی دیگر از موادی است که بیشتر برای بسته بندی مایعات مورد استفاده قرار می گیرد. اگرچه ساخت شیشه از ۷۰۰۰ سال پیش از میلاد باب شد ولی تولید صنعتی آن از ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد در مصر آغاز شد. برای ساخت شیشه از موادی نظیر سنگ آهک، شن و سیلیکات که به مقدار زیادی در دسترس بود استفاده می شد. همه این مواد به شکل ساده ای با هم مخلوط و سپس به آن حرارت داده می شد. از زمان کشف این روش ترکیب و عناصر ساخت شیشه کمترین تغییر را داشته اند اما فناوری و شکل دادن به آن پیشرفت بسیاری پیدا کرده است.
شکل دهی به شیشه که در قرون ۱۷ و ۱۸ توسعه پیدا کرده بود امکان بیشتری برای تولید اشکال مختلف و دکوری فراهم کرد. نام سازنده و نوع شیشه می توانست بر روی آن حک شود که به نوعی بیانگر هویت کارخانه نیز بود. با توسعه فناوری ها در قرون ۱۸ و، ۱۹ قیمت انواع محصولات شیشه ای رو به کاهش گذاشت.
«اونز» اولین ماشین چرخشی تولید بطری شیشه ای را در سال ۱۸۸۹ اختراع کرد. بلافاصله بطری های شیشه ای در شکل های متنوع و اندازه های مختلف به جذابیت اقتصادی برای محصولات مصرفی تبدیل شد و از اوایل قرن نوزدهم تا دهه ۱۹۶۰ بطری های شیشه ای بازار محصولات مایع را در اختیار گرفتند. یک ماشین مدرن به عنوان نمونه روزانه ۲۰ هزار بطری در روز تولید می کند. زمانی که سایر بسته بندی ها نظیر فلزات و پلاستیک در دهه ۱۹۷۰ عمومیت پیدا کردند بسته بندی شیشه ای برای محصولات با ارزش بالا مورد استفاده قرار می گیرد.
امروزه از شیشه به عنوان یک بسته بندی سخت استفاده های متنوعی صورت می گیرد. وزن، شکنندگی و قیمت آن در مقایسه با محصولات فلزی و پلاستیکی بازار بسته بندی شیشه ای را کم رونق کرده است، اما برای محصولات با چشم انداز کیفیت بالا و نگاهداری بهتر و بیشتر شیشه هنوز یک محصول بسته بندی مؤثر است.
بسته بندی اسپتیک
بسته بندی اسپتیک یکی از روش های مدرن بسته بندی برای نگهداری محصولات غذایی در مدت زمان طولانی و خارج از یخچال است که تا زمان باز کردن بسته تازگی محصول را حفظ خواهد کرد. وقتی که برای اولین بار شیر و آبمیوه به شیوه اسپتیک در قفسه ها و یخچال های مغازه ها عرضه شدند با عدم اطمینان مصرف کنندگان روبه رو شدند.
در واقع این پرسش در اذهان عمومی شکل گرفت که چگونه ممکن است مواد غذایی فاسد شدنی ماه ها در قفسه های مغازه ها و بدون نگهداری در یخچال تازه بمانند؟ حتما می بایست به آنها مواد نگهدارنده افزوده شده باشد. اما در واقع مواد غذایی که در داخل بسته های اسپتیک پر می شوند هیچ نیازی به افزودن مواد نگهدارنده ندارند؛ چرا که یک روش با ماندگاری طولانی مدت، محصولات لبنی مایع را در دمای ۱۳۷ درجه سانتیگراد به مدت چهار ثانیه حرارت داده و بلافاصله در بسته های استریل پر می کنند.
در مورد آب میوه (محصولات با اسید بالا) محصول را در دمای ۹۵-۸۰ درجه سانتیگراد به مدت ۳۰-۱۵ ثانیه حرارت می دهند و سپس به صورت اسپتیک پر می کنند.
هر دو روش به نحوی طراحی شده است که تنها مقدار کمی از ویتامین ها و املاح معدنی از بین بروند. این فرآیندها زمان نگهداری محصول را به مدت چندین ماه خارج از محیط یخچال افزایش می دهد. پس از باز شدن بسته، محصول می بایست در یخچال نگهداری شود. در روش دیگر که برای ماندگاری کوتاه مدت است محصولات لبنی مایع (شیر) را در دمای ۷۲ درجه سانتیگراد به مدت ۱۵ ثانیه حرارت داده تا میکروب های بیماری زای موجود در آن که باعث فاسد شدن می شوند از بین بروند.
این فرآیند زمان نگهداری محصول را به مدت یک هفته در یخچال افزایش می دهد. مواد غذایی با بسته بندی اسپتیک در مقایسه با کنسروها و یا مواد غذایی (پاستوریزه) که فرآیند آنها در دمای بالا و مدت زمان طولانی انجام شده است از طعم و رنگ بهتری برخوردار هستند؛ چرا که اثرات جانبی بسته بندی با قوطی را که نتیجه واکنش اکسیژن با فلز قوطی است ندارند.
بیشتر بخوانید: فیلم استرچ و مزایای استفاده از آن
امروزه در بازارهای جهانی به جز بسته های اولیه آجری شکل، می توان انواع بسته های اسپتیک را در اندازه و شکل های مختلف با درهایی که قابلیت باز و بسته شدن آسان را دارند یافت. در حال حاضر تنوع کالای بسیاری در بسته های اسپتیک وجود دارد و در کشورهای مختلف جهان محصولاتی چون شیر، خامه، آب میوه، سوپ، رب گوجه فرنگی، انواع دسر، شربت، نوشیدنی هایی که از سویا تهیه می شوند و همچنین نوشیدنی هایی که مکمل غذایی به شمار رفته و انرژی زا هستند و حتی تخم مرغ مایع در بسته های اسپتیک عرضه می شوند.
فناوری فرآیند اسپتیک که از ۲۵ سال گذشته به صورت تجاری رواج پیدا کرده است چنان تأثیر جهانی بر روی صنعت مواد غذایی گذاشته است که انجمن بین المللی مهندسین صنایع غذایی در سال ۱۹۸۹ از آن به عنوان مهمترین پیشرفت صنعت مواد غذایی در قرن بیستم نام برد.
