با توجه به کاربرد روزافزون مواد پرتوزا، ضرورت و اهمیت بسته بندی این نوع مواد نیز بیش از پیش مورد توجه واقع شده است. در این مقاله، جنبه ای از کاربرد بسته بندی مطرح می شود که نقش اولیه آن، حفظ کالا و ایجاد آرامش در محیط است تا باعث شود انسان ها از کالا با رعایت اصول و قواعد استفاده کنند. درواقع در این پژوهش سعی شده ضمن معرفی روشها، توصیه‌ها و نکات مهم در بسته بندی مواد پرتوزا، به بیان الزامات و استانداردهای بسته بندی مواد خطرناک و ذخیره‌سازی طولانی‌مدت آنها نیز پرداخته شود.
اکنون «قسمت سوم و پایانی» این مطلب را در پیش‌رو دارید.
قفسه بندی انبارها
قفسه‌بندی انبارها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و دو عامل باید در پایداری قفسه‌بندی‌ها در نظر گرفته شود. نسبت ضخامت به ارتفاع قفسه‌بندی که بهترین استاندارد آن یک به شش است. از عوامل مهم در نگه‌داری مواد در انبارها، مسأله علائم و راهنماها می‌باشد. این علائم بایستی طوری طراحی و در محل‌های مناسب نصب شوند که هر فرد تازه‌واردی بتواند با مشاهده آنها پی به منظور آن علائم برده و از آن دستور اطاعت نماید.
بسته‌بندی می‌تواند به شکل جعبه، بشکه، ظروفی مشابه، کانتینر حجیم واسط باشد.
الزامات عمومی برای تمام بسته بندی ها و بسته های مواد پرتوزا
آگاهی از ویژگی‌ها، مشخصات و نیازهای بسته بندی مواد پرتوزا در به‌کارگیری مواد اولیه و روش‌های بسته‌بندی هنگام طراحی کمک می‌‌کند. بدین‌منظور در ابتدا باید از پایه‌های اصلی این الزامات آگاه باشد که به شرح زیر می‌باشد:
۱- بسته با توجه به جرم، حجم و شکل آن باید بهگونهای طراحی گردد که به‌طور آسان، ایمن و مطمئن در داخل یا روی وسیله نقلیه حمل شود؛
۲- طراحی باید بهگونهای باشد تا اتصالاتی را که برای بلندکردن بسته تعبیه شده است به‌هنگام جابه‌جاشدن آسیب نبیند و اگر چنان‌چه بسته آسیب ببیند تا اندازه‌ای بتواند سایر الزامات بسته‌بندی را برآورده سازد. ضمناً عامل ایمنی اتصالات باید در طراحی مدنظر قرار گیرد؛
۳- اتصالات و هر قطعه‌‌ای که برای بلندکردن بسته مورد استفاده قرار می‌گیرد باید بهگونهای طراحی شود که مطابق با الزامات استانداردها، وزن آنها را تحمل نماید؛
۴- تا آن‌جایی که امکان‌پذیر است بسته‌بندی باید طوری طراحی شود که سطوح خارجی آن عاری از هرگونه برآمدگی بوده و به آسانی بتوان آن‌را رفع آلودگی کرد؛
۵- تا حد امکان لایه بیرونی بسته باید طوری طراحی شده باشد که آب روی سطح خارجی باقی بماند؛
۶- بسته باید توانایی مقاومت در برابر اثرات ناشی از شتاب، ارتعاش یا تشدید ارتعاشی را که ممکن است در شرایط عادی حمل رخ دهد، بدون هیچ‌گونه نقصان در کارآیی داشته باشد. مخصوصاً در مورد پیچ‌ها، مهره‌‌ها و سایر وسایل بالابر باید بهگونهای طراحی شده باشد تا مانع از شل‌شدن یا رهاشدن آنها به‌طور ناخواسته حتی پس از استفاده مکرر نشود؛
۷- موادی که در ساخت بسته بندی مواد پرتوزا مورد استفاده قرار می‌گیرند و هریک از اجزا یا ساختار آن باید از نظر فیزیکی و شیمیایی با یک‌‌دیگر و همچنین با مواد پرتوزای داخل بسته سازگار باشند. رفتار این مواد در شرایطی که تحت تابش قرار می‌گیرند نیز باید در نظر گرفته شود؛
۸- تمامی شیرهایی که محتویات پرتوزا ممکن است از طریق آنها خارج گردند، باید در برابر استفاده غیرمجاز محافظت گردند؛
۹- طراحی بسته بندی مواد پرتوزا باید با در نظر گرفتن شرایط دمایی و فشار مشابه با شرایط متداول حمل باشد؛
۱۰- برای مواد پرتوزایی که ویژگی‌های خطرناک دیگری نظیر قابلیت انفجار، اشتعال خودبه‌خود، سمیّت شیمیایی و خورندگی نیز دارند باید مقررات حمل‌ونقل مربوطه به کالاهای خطرناک وزارت راه‌وترابری نیز در طراحی بسته آنها در نظر گرفته شوند.
برچسب گذاری بر بسته بندی مواد پرتوزا
توجه‌داشتن به علائم خطرناک و هشداردهنده، رعایت ایمنی، برچسب ها و بسته بندی های حمل‌ونقلی مناسب برای حفظ و نگه‌داری مواد پرتوزا وابسته به قوانین خاص خودش است. یکی از قوانین را می‌توان با عنوان دستورالعمل سوسو نام برد. شکل مواد در انتخاب روش نگه‌داری و حمل‌ونقل و جابه‌جاکردن آنها بسیار نقش دارد.
علامت‌گذاری و طبقه‌بندی بسته‌ها بر اساس حداکثر میزان دز در سطح بسته و در فاصله یک‌متری از آن انجام می‌گیرد. اندیس انتقال (TI) شماره‌ای است که به هر بسته داده می‌شود و با استفاده از آن می‌توان کنترل لازم را جهت کاهش پرتوگیری انجام داد. این اندیس برای بسته‌هایی که مواد قابل شکافت ندارند، ۱۰۰ برابر میزان دز بر حسب msv/h در فاصله یک‌متری از بسته می‌باشد. اگر اندازه کوچک‌تر از ۵ درصد باشد، آن‌را صفر در نظر می‌گیریم. بسته‌های آزاد جزو طبقه‌بندی نبوده و بر روی آنها فقط کلمه رادیواکتیو درج می‌شود.
به‌طور کلی مواد پرتوزا در کلاس هفت کالاهای خطرناک سازمان ملل قرار گرفته‌اند.
به‌‌جز بسته‌های آزاد که روی آنها فقط کلمه رادیواکتیو نوشته می‌شود، سایر بسته‌ها بر حسب میزان غلطت ماده در سطح بسته و اندیس انتقال، طبقه‌بندی و به‌صورت زیر برچسب زده می‌شوند:
طبقه الف) برچسب سفید: در صورتیکه معادل غلظت ماده در سطح بسته از ۵ میکروسیورت در ساعت تجاوز نکند و اندیس انتقال صفر باشد؛
طبقه ب) برچسب زرد یا دوخط قرمز: در صورتیکه میزان معادل غلظت ماده در سطح بسته از ۵/۰ درصد میلی‌سیورت در ساعت و اندیس انتقال از یک تجاوز نکند؛
طبقه ج) برچسب زرد یا سه‌خط قرمز: در صورتیکه میزان غلطت ماده در سطح بسته از ۲ میلی‌سیورت و اندیس انتقال از ۱۰ تجاوز نکند.
برای بسته‌هایی که به‌صورت اختصاصی حمل می‌شوند، میزان غلظت ماده در سطح بسته می‌تواند تا ۱۰ میلی‌سیورت بردس و اندیس انتقال محدودیت ندارد.
برخی اطلاعات که لازم است به‌صورت ثبت‌شده در فرم‌های مربوطه به‌عنوان مدرک با محموله باشد، عبارت‌اند از:
– اسم بار که معرف شکل کلی ماده است؛
– کلمه رادیواکتیو (اگر اسم بار ذکر نشده است)؛
– نام و یا علامت اختصاری رادیونوکلئیدهای داخلی بسته؛
– شکل فیزیکی و شیمیایی ماده؛
– کل رادیوپرتوزایی موجود در بسته؛
– طبقه‌بندی بسته؛
– اندیس انتقال؛
– نوع بسته؛
– هر نوع اطلاعات دیگری که به‌نظر ضروری می‌رسد، به‌ویژه در مورد بسته‌های نوع B.
الزامات اجرایی و توصیه‌های راهبردی در موفقیت بسته بندی مواد پرتوزا
– در تدوین استانداردها استفاده از اسناد بین‌المللی از قوانین و مقررات داخل کشور نیز استفاده شود (نظیر قوانین حمل‌ونقل، گمرک، قوانین مجلس شورای اسلامی و سیاست‌گذاری‌های کلان کشوری)؛
– به لحاظ اهمیت این نوع مواد، لازم است در حین اجرا و پیاده‌کردن استانداردهای بسته‌بندی از آزمون‌های تخصصی با ایجاد شرایط مناسب استفاده شود؛
– اطلاع‌رسانی از اهمیت میزان مشکلات این نوع مواد در محیط پیرامون با نصب علائم و توصیه‌های مربوطه بیشتر مدنظر قرار گیرد؛
– سایر الزامات استاندارد محیطی پیرامون محیط نگه‌داری این نوع بسته‌بندی‌ها نیز سخت‌گیرانه‌تر مورد توجه قرار گیرد؛
– به لحاظ جدیدبودن صنعت بسته‌بندی در داخل کشور، استفاده از فن‌آوری روز و همکاری افراد خبره و متخصص با جدیت بیشتری مدنظر قرار گیرد.
نتیجه‌گیری
ایمنی در حمل‌ونقل، جابه‌جایی و ذخیره‌سازی مواد پرتوزا، زمانی محقق می‌گردد که به‌همراه استفاده از بسته‌بندی استاندارد، تمامی عوامل دیگر محیطی در کنار هم در نظر گرفته شوند و یک سیستم مدیریت جامع در این بخش به‌وجود آید.
بر این اساس، وجود پرسنل غیرمجرب ولی برخوردار از پیشرفته‌ترین تجهیزات یا داشتن پرسنل مجرب ولی فاقد تجهیزات مناسب هر دو مشکل‌آفرین خواهند بود. لذا با رفع این نواقص (تجهیزات + عوامل انسانی) می‌توان اجرای این امر را با اطمینان کامل پیش‌بینی نمود.
همچنین باید به مواردی چون افزایش ایمنی از طریق کاربرد ابزارهای مدیریتی، تبادل اطلاعات و تجربیات در زمینه ایمنی، توسعه و گسترش فرهنگ استفاده از مقررات و استانداردهای موجود، برگزاری سیمنارها و کارگاه‌های آموزش ایمنی، استفاده از خدمات مشاوره‌ای و فن‌آوری‌های نوین، رفع نواقص فنی و شاخص‌های انسانی، بررسی و بازنگری در روشها و مقررات فعلی و به‌روز درآوردن آنها و استفاده از نیروهای جوان و آموزش‌دیده توجه نموده و در صورت لزوم در روش‌های قدیمی بسته‌بندی خود تجدیدنظر کنیم.
لزوم اهمیت و توجه به بسته بندی مواد پرتوزا، تأکید بر آن دارد که جهت حفظ سلامت مصرف‌کنندگان و محیط نگه‌داری و استفاده از آن همیشه باید ضریب ایمنی بالا را در نظر گرفت. بدین‌جهت ممانعت از نشت و خروج مواد پرتوزا از داخل بسته به محیط خارج خود باید شدیداً مورد توجه قرار گیرد تا در مراحل طراحی و انتخاب مواد مناسب بسته‌بندی از بسته‌های مطمئن استفاده کرد.
امروزه با فن‌آوری‌های جدید تولید مواد بسته‌بندی، کاهش حمل‌ونقل و جابه‌جایی کالا با بهره‌گیری از وسایل و تجهیزات جدید می‌توان به این مهم رسید. استفاده از مواد مقاوم و نفوذناپذیر، به عبور گازها از جمله نکات مهم در انتخاب مواد با ویژگی ایمنی می‌باشد.
رعایت ضوابط ساخت و استفاده از استانداردهای جهانی مدون‌شده برای تولید بسته‌بندی از جنس مواد فلزی و چندلایه می‌تواند کمک مؤثری برای تهیه یک بسته‌بندی مطلوب و به‌دور از هرگونه نشت‌پذیری باشد. با بهره‌گیری از اتصالات مقاوم و نقطه‌جوش‌های مناسب در بسته بندی مواد پرتوزا، می‌توان مخازن ذخیره‌سازی را به‌صورت طولانی‌مدت حفظ و نگه‌داری کرد.
در ضمن برای ایمنی‌بخشیدن به محیط پیرامون، کاهش خسارات و به حداقل رساندن تلفات انسانی، لازم است تا از علائم و برچسب‌های هشداردهنده در محل‌های ذخیره‌سازی یا ذکر وجود مواد پرتوزا استفاده کرد.
پـایـان
