بخش های پیشین این مقاله به کلیاتی در مورد چاپ سیلک اسکرین مربوط بود. بررسی انواع پارچه های مورد استفاده، طریقه ساخت کادر و چهارچوب، بررسی پاک‌کننده‌ها و مباحثی پیرامون حد انطباق از موضوعات پرداخته‌شده درباره‌ی این شیوه‌ی چاپ بود. در شماره‌ی پیشین به معرفی انواع کلیشه در چاپ سیلک و بررسی متد برش پرداختیم و اکنون متد دیگر کلیشه سازی یعنی روش فتومکانیک را با هم بررسی می‌کنیم.
روش تهیه فیلم‌های نگاتیو
برخلاف تکنیک برش که کلیشه مستقیماً از پرو فیلم‌ها، به شکل فیلم ماکت تهیه می‌شود، برای انتقال طرح‌ها در متد فتومکانیک، تهیه فیلم نگاتیو از تصاویر برای انجام کلیشه الزامی است.
تهیه و آماده ساختن فیلم‌های نگاتیو در چاپ سیلک اسکرین به دو روش انجام داده می‌شود؛ تکنیک عکاسی و تکنیک طراحی.
هرچند که نحوه تهیه فیلم نگاتیو در این دو روش با یکدیگر متفاوت است ولی نحوه کاربرد و استفاده از آنها برای تهیه کلیشه با هر دو تکنیک یکسان خواهد بود. با این تفاوت که در تکنیک طراحی، ترکیب رنگ‌های تصاویر محدود هستند و اغلب آنها به‌صورت سطح انجام داده می‌شوند؛ درصورتی‌که در تکنیک عکاسی با تهیه فیلم‌های نگاتیو تفکیک‌شده از رنگ‌های اصلی می‌توانیم تصاویر را با تمام سایه‌روشن‌های آنها برای کلیشه آماده کرده و استفاده کنیم.
تکنیک عکاسی
در تکنیک عکاسی (فتوگرافی) تهیه فیلم نگاتیو روی طرح‌ها و نوشته‌های موردنظر، با دوربین‌های عکاسی و استفاده از فیلم‌های کنتراست انجام داده می‌شود که به‌صورت سفید و سیاه و بدون زمینه خاکستری هستند (که نسبت به کار موردنظر در اندازه‌های مختلف تهیه و استفاده می‌شوند).
باید دقت داشت که برای تهیه کلیشه در متد فتومکانیک (عکاسی یا طراحی)، فضاهای موردنظر برای چاپ در فیلم‌های نگاتیو به‌صورت مثبت (سیاه) انجام می‌شوند و فضاهای حاشیه‌ای که چاپ نمی‌شوند به‌صورت منفی (سفید) خواهند ماند.
هنگام تهیه این دسته از فیلم‌های نگاتیو باید توجه داشت که گوشه‌ها، لبه و کناره‌های حروف و تصاویر روی فیلم کم‌رنگ یا محو نشده باشند، زیرا در این صورت هنگام تهیه کلیشه در این قسمت‌ها، بین شبکه‌های بافت توری فضاهای خالی ایجاد می‌شود که اثر آنها هنگام چاپ روی سطح کار به‌صورت دندانه‌هایی دیده می‌شوند که نقص محسوب شده و باید برطرف شوند. برای رفع نواقصی این‌چنینی، باید قبل از تهیه کلیشه فضاهای خای ایجادشده (روی فیلم نگاتیو) را بارنگ‌های گواش برطرف کرد و یا قبل از چاپ با لاک روتوش روی شابلون ترمیم کنیم.
قابل‌توجه است که ما با استفاده از تکنیک فتوگرافی می‌توانیم از حروف بسیار کوچک، حتی سایه‌روشن‌ها در هراندازه، فیلم تهیه کنیم و همچنین با استفاده از یک فیلم نگاتیو، یک طرح را به‌صورت هم‌زمان و در تعداد زیاد روی یک شابلون انجام داد.
تکنیک طراحی
تهیه فیلم نگاتیو با تکنیک طراحی درواقع نقاشی به‌صورت کنتراست از روی تصاویر و شکل‌های اصلی است، طراحی که به روی یک سطح کاغذ کالک یا طلق شفاف انجام داده می‌شود.
برای انجام طراحی روی فیلم نگاتیو از مرکب‌های پوشاننده‌ای مانند لاک روتوش، مرکب گواش یا رنگ‌های پلاستیک استفاده می‌کنیم. برای تهیه انواع نگاتیو با این تکنیک، برای پیاده‌سازی حروف بزرگ و اجرای سطوح از قلم‌های نسبتاً پهن و بزرگ یا از قلم‌مو استفاده می‌کنیم و برای طراحی حروف کوچک، خطوط نازک و شکل‌های درهم، از قلم‌های رسم، روترینگ و اربراش استفاده می‌شود.
قابل‌ذکر است که برای انجام طراحی روی نگاتیو می‌توانیم از ماکت‌های آماده حروف و اعداد حک‌شده روی صفحات تلقی و یا شکل‌های آماده چسب‌دار (زیباتون‌ها و لتراست‌ها) که در اندازه ها و طرح‌های مختلف وجود دارند، استفاده کنیم.
این مجموعه طرح‌ها روی صفحات پلاستیکی و شفاف پشت چسب‌دار از جنس پلی استرول‌ها چاپ‌شده‌اند که از برش و چسباندن آنها روی صفحه کاغذ کالک یا طلق، برای ایجاد اختلاف سطح و نمایش سایه‌روشن‌ها در فیلم‌های نگاتیو از آنها استفاده می‌شود.
باید توجه داشته باشیم برای طراحی و تهیه فیلم نگاتیو از رنگ‌های پوشاننده‌ای استفاده کنیم که نرم باشند و هنگام جابه‌جایی فیلم نگاتیو خرد نشوند. مرکب چینی از این نوع رنگ‌ها است که بعد از خشک شدن، خاصیت شکنندگی پیداکرده و خرد می‌شود.
متد فتومکانیک (کلیشاژ مستقیم)
عنصر اصلی برای تهیه این نوع کلیشه، ماده محلولی از کلوئیدها، پلی‌ونیل‌ها و یا پلی‌آمیدها است. این مواد به‌تنهایی و بدون محلول حساس کننده آنها، هیچ‌گونه فعل و انفعالی ندارند و به‌راحتی در آب حل می‌شوند.
ترکیب این ماده ژلاتینی با محلول حساس کننده آنها مانند بی‌کرومات‌های آمونیوم، سدیم و پتاسیم در مقابل نور حساس شده و عکس‌العمل نشان می‌دهند که در این حالت دیگر در آب حل نخواهند شد و به دو طریق در کلیشاژ فتومکانیک از آنها استفاده می‌شود؛ فیلم حساس (به‌صورت جامد) و ماده حساس (به‌صورت مایع).
فیلم حساس
این دسته از فیلم‌های حساس، آغشته به مواد ژلاتینی از پلی‌ونیل‌ها، پلی‌آمیدها و یا کلوئیدهای حساس شده هستند که به صورت یک لایه نازک و خشک به ضخامت ۰۵/۰ میلی‌متر روی یک لایه محافظ از جنس استات یا پلی‌استر دیده می‌شوند. این لایه حساس جامد مانند ماده حساس شده مایع، در مقابل نور حساس است و از خود عکس‌العمل نشان می‌دهد.
فیلم‌های حساس جامد، مانند پرو فیلم‌های برش، به صورت رول یا صفحات بزرگ وجود دارند و به خاطر حساسیت آنها به نور در داخل سیلندرهای مقوایی با پوشش‌های عایقی ضد نور، بسته‌بندی و نگهداری می‌شوند.
در این دسته فیلم‌های حساس بهرنگ‌های نارنجی، قرمز و بنفش کم‌رنگ وجود دارد که به دلیل واضح نبودن انجام عمل حد انطباق در آنها (هنگام چاپ و مخصوصاً زمانی که از رنگ‌های تیره در طرح استفاده‌شده است) کمتر استفاده قرار می‌گیرند.
برخلاف پرو فیلم‌های برش که لایه ژلاتینی آنها به‌راحتی از روی سطح محافظ جدا می‌شوند، این دسته از فیلم‌های حساس را نمی‌توان بدون ماده حلالشان از سطح لایه محافظ جدا کرد. حلال این پرو فیلم‌ها بسته به نوع ژلاتین تشکیل‌دهنده آنها می‌تواند آدرنینگ مایع، آب، الکل، آب‌اکسیژنه، بی‌کرومات آمونیوم و یا پرگازل باشد.
باید دقت شود بقیه فیلم‌های حساس را پس از استفاده، در فضای تاریک بسته‌بندی و نگهداری کنیم تا حساسیت آنها در مقابل نور کم نشود یا از بین نرود. با در نظر داشتن این مهم (که این فیلم‌ها در مقابل نور حساس هستند)، باید برای تهیه کلیشه با استفاده از این نوع فیلم‌های حساس، تمام مراحل ساخت کلیشه را در محیطی انجام دهیم که برای روشنایی آن از لامپ‌های safe light (لامپ‌هایی که در تاریکخانه‌های عکاسی مورداستفاده قرار می‌گیرند) استفاده‌شده باشد.
بیشتر بخوانید: کهن اما روزآمد/ انواع کلیشه در چاپ سیلک
ماده حساس
ماده حساس مایعی است که از ترکیب ماده ژلاتینی سیال متانول (به رنگ آبی یا صورتی) و محلول حساس کننده بی‌کرومات آمونیوم (به رنگ زرد خردلی) به دست می‌آید. این محلول‌ها به‌صورت آماده و حساس شده نیز وجود دارند که بیشتر در آتلیه‌های شخصی و آموزشی از آنها استفاده می‌شود. باید دقت داشت که این محلول‌های آماده در اثر مرور زمان فاسد نشده باشند، زیرا در این صورت حساسیت خود را ازدست‌داده و واکنش در مقابل نور نخواهند داشت. استفاده از ماده حساس فاسد شده، تهیه کلیشه را ناممکن کرده و تنها باعث اتلاف وقت می‌شود.
فرمولی برای ساخت ژلاتین خام و ماده حساس
از ترکیب ۲۵ درصد الکل جامد (الکل پلی وینیل) و ۷۵ درصد آب و مقدار بسیار کمی آنیلین (بعد از تبخیر) ماده ژلاتینی سیالی به دست می‌آید که همان ژلاتین خام است. ماده حساس کننده‌ی آن نیز از مخلوط ۱۰ الی ۱۲ گرم بی‌کرومات آمونیوم حل‌شده در ۲/۱ لیتر آب تهیه می‌شود. در چاپخانه‌ها و کارگاه‌های صنعتی چاپ سیلک از این روش برای تهیه ماده حساس و حساس کننده در حجم زیاد استفاده می‌شود که به‌مراتب باصرفه‌تر از مواد آماده است.
برای ترکیب و آماده کردن نسبی این محلول‌ها با یکدیگر (با در نظر داشتن حجم مورداستفاده) و حساس کردن دو سطح توری یک شابلون، آنها را به نسبت مصرف برای انجام آن مرحله‌ی کلیشه، با یکدیگر مخلوط می‌کنیم. به‌عنوان‌مثال برای حساس کردن دو سطح پارچه‌ی توری نصب‌شده روی یک کادر ۵۰ X 70 باید مخلوطی از ماده ژلاتین حساس، به مقدار یک لیوان و ۰۱/۰ اندازه همان لیوان، ماده حساس کننده (بی‌کرومات آمونیوم) را با یکدیگر ترکیب نکنیم.
منابع نور
همان‌گونه که مایع ژلاتین خام بدون محلول حساس کننده‌اش قابلیت ساخت کلیشه ندارد، از ماده حساس نیز بدون اثر نور نمی‌توان کلیشه تهیه کرد. در روش فتومکانیک از منبع نور و ماده حساس به‌عنوان دو عامل اصلی برای تهیه کلیشه نام‌برده می‌شود.
برای ایجاد یک منبع نور از ساده‌ترین امکانات که می‌تواند یک لامپ مدادی هالوژن یا لامپ گازی HPR و یا حتی یک لامپ معمولی با ولتاژ زیاد باشد، استفاده کرد.
چنانچه منبع نور متغیر باشد، به‌طوری‌که بتوانیم فاصله‌ی آن را هنگام نور دادن روی شابلون حساس شده یا فیلم حساس، تغییر دهیم، باید در نظر داشته باشیم که بهترین فاصله‌ی ممکن ارتفاع نور تا سطح شابلون، برابر با قطر کادر شابلون است.
چنانچه منبع نور ثابت باشد، برای تعیین مقدار تابش نور باید حجم فضای نور و فاصله‌ی آن تا سطح شابلون و تنظیم زمان تابش نور که با استفاده از یک کرنومتر (زمان‌سنج) تعیین می‌شود، در نظر گرفته شود.
زمان‌بندی و استفاده از منابع نور در هر حالت بستگی به میزان حساسیت ماده حساس استفاده‌شده، فاصله منبع نور و شدت تابش آن دارد. هر چه فاصله منبع نور تا سطح شابلون حساس شده و فیلم حساس کمتر باشد، شدت تابش نور بیشتر باشد و یا ماده مورداستفاده حساسیت بیشتری داشته باشد، زمان پردازش نور کوتاه‌تر خواهد بود. در این حالت شابلون ما وجه تشابهی به فیلم‌های عکاسی دارد که حساسیت آنها با در نظر گرفتن زمان و شدت نور تعیین می‌شود و با علامت‌های ASA و DIN مشخص می‌شوند.
چنانچه برای انجام کلیشاژ، تابش منبع نور از سمت پایین به‌طرف بالا باشد، باید سطح میزی که منبع نور زیر آن قرار داده می‌شود از شیشه‌ای صاف، مسطح و شفاف باشد تا نور به‌خوبی از آن عبور کرده و اثر خود را بر فیلم حساس بگذارد.
چراغ‌های سیار و پایه‌دار یک انتخاب خوب برای این نوع از میز کارها هستند. چراغ‌ها به‌عنوان منبع نور زیر شیشه‌ی میز به کار می‌روند. همچنین می‌توان با نصب چند لامپ مهتابی زیر میزهای اشاره‌شده یک منبع نور ثابت و دائمی ایجاد کرد. در ادامه‌ی این جستار به طرز تهیه کلیشه با فیلم حساس و توری حساس پرداخته خواهد شد و آنجا نگاهی هم به میزهای نور حرفه‌ای خواهیم داشت.
