هنر چاپ گرچه از قدیم وجود داشته است، اما در قرن پانزدهم با ابداعات و تفکراتی نو در اروپا وارد مرحله جدیدی شد. رشته چاپ نیز با کامل‌ترشدن، تدریجاً به‌صورت چاپ برجسته و گراورهای دستی بر روی چوب و گراورهای گود برای تصویرها ادامه پیدا کرد. البته باید دانست که از دوران باستان آثاری از انواع چاپ هنری به‌جا مانده است.
آثاری همچون تمدن هخامنشیان، قدیمی‌ترین آثار به‌جامانده مثل لوح های گِلی، مدارک مالیاتی و حک مهرهای شخصی و تصاویر و نمادهای از اجتماع ایران باستان یا اسامی شاهان، از این‌دست‌اند. در این مقاله، به انواع چاپ هنری پرداخته شده است که هم‌اکنون «قسمت سوم و پایانیِ» آن‌را در پیش‌رو دارید.
چاپ هنری سنگی
در زمان های قدیم، برای تهیه مطالب به‌صورت دست‌نویس می نوشتند. حتی در زمان اسلام، برای قرآن‌ها کاتبانی بودند که صحبت‌های پیامبر یا امامان را می‌نوشتند، زیرا هنوز چاپ وجود نداشت. بعدها در کشورهای دیگر از جمله ایران، چاپ سنگی رواج یافت.
این چاپ بدین‌صورت بود که کسانی‌که کار نوشتن را انجام می‌دادند، فکر کردند که شاید اگر صفحه‌ای ثابت به‌صورت کنده‌کاری‌شده وجود داشته باش، حتماً می‌توانند روی کاغذ یا ماده‌ای چاپ شوند. بدین‌ترتیب پیشرفت علم در آن‌زمان تا حدودی میسر شد. در ایران کتاب‌هایی چون شاهنامه و هزارویک‌شب و گلستان سعدی از نسخه‌های خطی به روش چاپ سنگی استفاده می‌کردند.
این دوره از چاپ در اواخر دوران صفویه که مقارن با تحولات تازه‌ای در اروپا با موجی به‌صورت اجتماعی و فرهنگی به‌وجود آمد. آغاز آمدن چاپ سنگی در ایران به عباس‌میرزا نایب‌السلطنه برمی‌گردد و با آوردن وسایل از روسیه، چاپ سنگی به ایران آمد. از مرغوب‌ترین کتب چاپ‌شده «لیلی و مجنون» است.
اولین‌بار این نوع چاپ در زمان فتحعلی‌شاه و به کوشش عباس‌میرزا از طریق اروپا به ایران راه یافت. شاید بتوان گفت طبق اخبار به‌دست‌آمده و اسناد موجود، چاپ ایران نخستین‌بار در تبریز و در سال ۱۲۳۳ به‌راه افتاد و اولین چاپ سنگی که از آن یاد می‌کنند، قرآن معتمدی است.
چاپ سنگی یک هنر محسوب می‌شود. شاید در دوران قبل از آغاز پیدایش چاپ، یک صنعت بود، اما امروزه آن صنعت قدیم به هنر تبدیل شده است، زیرا از گل و بوته‌های کوچک و خطاطی و قلم‌های ریز برای نگارها استفاده می‌کنند و این هنری بس زیبا را در بر می‌گیرد که هر قسمت از این صنعت قدیم، به هنری خاص مبدل شده است.
البته این در قدیم هم هنر محسوب می‌شد، اما چون نوشتن زمان طولانی می‌برد، باید روشی برای جایگزینی آن پیدا می‌شد و آن صنعت، آغازی برای هنر امروزی بوده است که هر قسمت آن توسط شخصی با دست انجام می‌گرفت؛ هرچند که خود چاپ‌کردن آن هم دستی بوده است.
در ضمن اگر قرار باشد صحبت از اولین چاپخانه باشد، اولین چاپخانه سربی در سال ۱۱۹۹ به بوشهر وارد شد ولی از مابقی سرنوشت آن اطلاعی در دست نیست و اولین چاپی که از چاپخانه به‌جا مانده، مربوط به چاپخانه‌ای به نام فتح‌اله در تبریز می‌باشد که البته پس از آن چاپ سنگی معمول شد. البته سابقه چاپ در ایران به دوران صفویه برمی‌گردد که در اصفهان انجیلی توسط کشیشان کرملی دایر شد که آن انجیل در کلیسای وانگ موجود است.
چاپ سنگی حدود نزدیک به نیم‌قرن کل چاپخانه‌‌های کل کشور را در اختیار داشت و این امر باعث تعطیلی چاپ سربی شد، چون چاپ سربی بروز مسائلی را در پی داشت؛ بنابراین چاپ سنگی به‌صورت وسیعی رواج یافت.
بیشتر بخوانید: چاپخانه علوی نماینده تاریخ شفاهی چاپ
از سوی دیگر نقاشان توانستند با مرکب نقش‌هایی بیافرینند و روی سنگ حکاکی کنند و بعد روی کاغذ چاپ کنند. از طرف دیگر کسی‌که خوش‌نویسی می‌کرد از این هنر برای نشان‌دادن جلوه‌‌های زیبا بهره می‌برد و همین امر باعث می‌شودکه همگان هنر هنرمند را با جلوه دیگری ببینند.
البته اگر از لحاظ فنی، سنگ از جنس خوبی بود، حتماً تا چند نوبت امکان چاپ فراهم بود. معمولاً این مقدار برابر با هفتصد یا هشتصد عدد کاغذ چاپی بود و بعد از مدتی سنگ فرسایش پیدا می‌کرد و دیگر قابلیت نسخه‌برداری نداشت. هرچه فرسودگی بیشتر بود، امکان چاپ کمتر می‌شد. نخستین کتاب‌‌های مصور چاپ سنگی در ایران، «لیلی و مجنون» بود که در تبریز چاپ شد.
متن کتاب به خط نستعلیق در ۱۵۲ صفجه کاغذ رگه‌دار و سیاه‌قلمی می‌باشد و سپس به معمول آن‌زمان را دست رنگ شده است. کتب متعددی در ایران تا مدت پنجاه سال رواج داشتند و یکی از ناب‌ترین آن‌های «خمسه نظامی» است و به غیر آن، شاهنامه فردوسی، گلستان و بوستان سعدی و… می‌باشد. گلستان سعدی با حواشی گلوبوته با عبارات متن کامل عجین شده است، مثل تصویری از پریشان قاآنی.
نقش و نگاره ها
در چاپ هنری سنگی، شیوه و کار مخصوصی وجود داشت که برگرفته از دوره قاجاریه، زندیه و افشاریه بود. گل‌وبوته‌سازی، جدول‌سازی، تصویرگری، خوش‌نویسی و… البته روش کار دقت و ظرافت مانند روی کاغذ نبود. به علت کمبود تجهیزات با کمی دقت در کتب سنگی می‌توان تأثیر از نقاشی دوره‌های گذشته را در این سبک‌ها دید و بعدها این شیوه، به‌دلیل ارتباط با اروپاییان تغییر پیدا کرد و سبک اروپایی به خود گرفت. ترنج یا سه‌ترنج، نیم‌ترنج، لچکی، گوشواره و شمسه از جمله نقش و نگاره‌‌هایی از مکتب اصفهان می‌باشند.
ترنج: صفحه اول برخی از کتب چاپ سنگی مزین به نقش ترنج است که در میان و اطراف آن مطالبی است. این تزئین از شیوه‌های مختلف تذهیب می‌باشد.
دو ترنج: دو ترنج کوچک است که در بالا و پایین ترنج متصل به آن و شکل افقی می‌باشد.
لچکی: گوشه یا کنج است که یک‌چهارم ترنج می‌باشد که گاهی در چهارگوشه صفحه‌ای در میان ترنج و نیم‌ترنج می‌باشد و گاهی در حاشیه کتاب است.
گوشواره: برگ یا گل آراسته‌ای که جدا از مجموعه تزئینی در حاشیه قرار دارد.
شمسه: این نقش برای اسامی افراد و حاکمان که فرمانی صادر می‌کردند بود و این نقش تشابهی به خورشید دارد. فصل‌ها و باب‌های کتاب با جدول منظم می‌شدند. فهرست‌ها یا آخر بودند یا اول به‌صورت صفحه شطرنجی.
برای سرفصل یا آغاز سخن، تزئینات جالبی دارد که بین یک‌سوم تا یک صفحه کامل را اشغال می‌کند. این اشکال مانند گلوبوته و شیر و خورشید و نشان دولت ایران، ملائکه و تاج و گره‌سازنی و ترکیبات هندسی و شکل و ترکیب سرلوحه از گنبد و گلدسته است و گاهی این نقوش به‌صورت مثلثی است.
بالای سرلوحه را تاژک یا تاج می‌گویند و در پایین کتیبه‌ای می‌باشد که ترنج افقی و کشیده‌ای را محاط کرده و در اطراف آن تشعیر هم وجود دارد. در کتب سنگی ایران، مهر سانسور دیده می‌شد که علائم اجازه چاپ و تشخیص چاپ در کتاب ایران بود و در کتب سنگی گاه به تقلید حاشیه‌سازی و تذهیب و نقوش وجود داشت. در چاپ کتاب سنگی، متن و حاشیه مجزا بودند و فاصله‌ای خالی و سفید داشتند.
بعضی‌اوقات مردم آن‌را برای خود رنگ می‌کردند و باقلم شیوه‌های متفاوتی را ارائه می‌دادند. در صفحاتی که تصویر وجود داشت، تزئینات فرق داشت.
طراحی حاشیه
حاشیه‌ها معمولاً با قلم دیگری در متن نوشته می‌شوند و این فرم بستگی به ذوق و سلیقه خطاط دارد که چگونه این شکل‌ها را درآورد. معمولاً به‌صورت چلیپا و برخی‌اوقات نوشته‌ها به‌صورت درخت سرو، بوته‌‌ای یا گلی در‌امد که باعث زیبایی کار می‌شد.
در صفحه آخر کتاب معمولاً مثلثی با یک نیم‌دایره گرد قرار داشت که وقتی مجله‌ای را می‌نوشتند، بعد کم‌کم در پایین آن تمام می‌شد و به یک‌طرف منتهی می‌شد و با جملات التماس دعا و بعضی کلمات این‌چنینی تمام می‌شد.
قلم‌زنـی
در ایران در قبل از میلاد مسیح، ایرانیان نقش‌های برجسته کار می‌کردند. هنر قلمزنی یعنی تزئین و کندن نقوش روی اشیاء فلزی که به‌دست بشر ساخته می‌شود بهویژه مس، طلا، نقره و… یا فلزهایی حک بشود روی آن خطوط و نقش‌هایی به‌وسیله قلم یا چکش بر روی اجسام آورد. فلزات انتخاب‌شده همه دارای یک ماده سخت و نقش‌پذیرد می‌باشند.
فلزکاری، هنری ارزشمند می‌باشد که در فرهنگ سنتی و هنر معنوی در بین ایرانیان قرار دارد. هنر قلمزنی نوعی حکاکی البته نه به‌صورت کندن بلکه به‌صورت اثری برجسته روی کار ماندن می‌باشد (مثل فرش‌بافی).
در ضمن قلمزنی را روی مس که باستان شناسان برای این‌کار مناسب دیدند. هنرمند قلمزنی از دوام و بقای بیشتری به سایر اشیاء برخوردار است. اشیاء فلزی همچون الواح سفالی حامل پیغام و افکار مقدس می‌باشند که به نسل‌های بعد انتقال داده می‌شوند، اما هنرمند قلم‌زن با قلم سحر‌آمیز خود مفاهیم و مضامین فرهنگ خود را در ورق نازکی چون طلا، برنج، نقره و… بروز می‌دهد.
هنرمند سعی می‌کند عناصری را که برگرفته از طبیعت است مثل ماهی، هیولا، آب، گاو و… با اساطیر تاریخی و ادوار تاریخی گوناگون در آن قلم‌های بزند. به هر صورت، خود قلمزنی چاپی به‌صورت برجسته می‌باشد که بسیار ارزشمند است.
با قلم‌های فلزی و یا بیشتر اثر را با دست به‌وجودآوردن که بسیار تک می‌باشد، شاید نتوان آن‌را تکثیر کرد، اما به‌خاطر تک‌بودن آن در امر هنر اجتناب‌ناپذیر است که بگوییم آن نوعی از هنری با قلم و دست نیست، چون همچنان که می‌‌دانیم اثر همان چاپ است و ارزشی بس والا دارد، طوری‌که شاید این هنر به اروپا راه یافته باشد و سبک‌های اروپایی از آن منشأ شده‌اند، مثل شیوه حکاکی روی مس و شیوه آکوافورته. به هر صورت، پیشینه چا، تاریخ روشنی را بیان نمی‌دارد بلکه برای اطلاعات دقیق باید به گفته باستان‌شناسان اتکا کرد.
دیرینه کاربرد فلز همچون صنایع دیگر بهویژه مس به ایران می‌رسد که در اواخر دوره نوسنگی با ترکیبات فلز آشنا شدند که از آن جمله سنگ مالاپشت در تپه سیلک کاشان از ابزارهایی استفاده می‌کردند که مس و طلا در آن به‌کار رفته است و یا در بین‌النهرین که با گداختن سنگ مالاپشت و اکسید آهن و طلا و نقره در آتش این فلزات را ذوب می‌کردند و به اشکال مختلف درمی‌آورند.
کهن‌ترین شئ مسی در تپه باستانی علی‌کش با قدمت پنج‌هزار سال پیش از میلاد به‌دست آمده که از مس بود و با تکنیک چکش کاری سرد انجام می‌شود را نشان می‌دهد.
در زمان قدیم، فلز را ذوب می‌کردند و بعد در گودال ساده می‌انداختند و بعد سنگ معدن را در این گودال‌ها می‌ریختند و درجه دوم حرارت کوره را به میزان لازم بالا برده و بعد مس به‌دست می‌آمد و با چکش‌کاری در مراحل بعد با قالب‌گیری شئ دلخواه را به‌دست می‌آوردند.
به هر صورت، ما چند نقوش از نقش‌های قلمزنی داریم. نقوش قلمزنی مثل نقوش انسانی یا جام طلای حسنلو با نقش اهدای قربانی برای خدایان سوار بر گردونه با ارایه‌هایی که دو اسب آن‌ها را می‌کشند و بدون تردید خدایان خورشید و ماه می‌باشند.
در هزاره اول پیش از میلاد، فلزکاری و قلمزنی در ایران رونق بسیار داشته است و آثار باارزشی از آن دوران به‌جای مانده است، مثل جام طلای مارلیک و ما باید بدانیم که قلمزنی در چندین دوره مورد توجه بوده است، مثل دوره مادها، سلوکی‌ها، ساسانی، اشکانی و… در دوره مادها قلمزنی در شمال کشور آذربایجان روی کار آمد و در کرمانشاه هم در هرسین، مفرغ‌کاری رونق داشت. مدارک فلزی از زمان مادها و اشیاء به‌دست آمده در توابع سنندج همه از آثار طلا و نقره است.
قلمزنی در دوره هخامنشیان در اوج فلزکاری بوده است. گنجینه‌‌های شوش، همدان، چکش‌کاری ترصیع و نشانه‌هایی به‌شکل ظروف در دست هدیه آورندگان دیده می‌شود. در آن دوران از طلا، مفرغ، نقره و… استفاده میشده که این باعث تنوع بسیار زیاد اشکال میشده مخروطی، بز کوهی، اسب و…
فلزات و ابزار مورد استفاده
فلز ماده‌ای محکم و قابل انعطاف به‌وسیله چکش می‌باشد که حالت شکل‌پذیر دارد. آلیاژی که استفاده می‌شود در قلمزنی مس و قلع و ورشو که مرکب از نیکل و مس و قلع و خاصیت ورق و مفتول‌شدن را دارد؛ برنج، مس، به‌علاوه طلا، فلزی نرم و نقره.
چاپ نوری
چاپ نوری یا اسم دیگر آن، لیشت‌دروک برعکس اسمش که نوری باید باشد نیست بلکه یک چاپ یک چاپ فتومکانیکی همانند افست و از نوع چاپ صاف می‌باشد. در سال ۱۸۳۹ که تکنیک عکاسی کشف شد و در سال ۱۸۶۸ فیلم هالبتن به‌وجود آمد، روش چاپ نوری برملا شد.
برای اولین‌بار شخص فرانسوی به‌نام پویت‌وین در سال ۱۸۶۵ قشر حساس را روی صفحه فلزی ریخت و مستقیم از فیلم نگاتیو کپی آن‌را تهیه کرد، اما پلیت مزبور چاپ نمی‌داد. بعدها در شهر مونیخ این روش چاپ در سال ۱۸۶۸ توسط شخصی به نام ژوزف آلبرت تکمیل‌تر شد. وین از صفحه فلزی استفاده کرده بود، اما آلبرت از صفجه شیشه‌ای استفاده کرد.
او اول شیشه را با قشر حساس پوشاند و آن‌را خشک کرد. پس از خشک‌شدن قشر حساس آن‌را سرد کرد و دید که ترک‌هایی روی قشر به‌وجود می‌آید. به‌جای آن‌که به قشر به‌وجود‌آمده ترام بدهد، از ترک‌های موجود روی قش حساس با کپی فیلم هالبتن استفاده کرد و جواب‌دهی آن مثبت بود.
هم‌اکنون این چاپ یکی از اصیل‌ترین زیباترین روش‌های چاپی برای تابلوهای نقاشی رنگ روغن و کارهای هنری هنرمندان بزرگ می‌باشد. این نوع چاپ، چاپ مستقیم و صاف است با این‌که این چاپ قدیمی می‌باشد، به‌علت چاپ عالی و تطبیق‌دادن آن با اصل رنگ‌ها هنوز مناسب‌ترین روش چاپی برای کارهای هنری است.
روش چاپ نوری بدین‌گونه است که سطح شیشه را با کروم ژلاتین حساس می‌کنند و از طریق نوردهی تصویر، کروم ژلاتین در قسمت‌های نوردیده مقاوم می‌گردد و پس از ظاهرشدن قسمت‌های نورندیده، کروم ژلاتین در آب حل می‌گردد. قسمت‌های مقاوم در روی شیشه گیرایی بسیار زیاد برای مرکب چاپ را دارد. این روش چاپی برای کارهای کم‌تیراژ با سرعت کم و رنگ‌های بسیار زیاد روش چاپی خوبی می‌باشد و برای رطوبت و آب در این روش از محلول آب و گلیسیرین مثل چاپ صاف استفاده می‌گردد.
آرش آذری‌سیسی
