گوتنبرگ در قرن شانزدهم میلادی با اختراع ماشین چاپ تحولی در جهان علم به وجود آورد. او گمان نمی‌کرد چاپ به محور اتصال تمام بخش‌های تولیدی و خدماتی تبدیل شود. بر اساس تعریفی ساده چاپ انتقال قابل تکرار رنگ به سطح است؛ مانند حروف و تصاویر، بر همین اساس نقاشی و دست‌نوشته‌ها جزو چاپ محسوب نمی‌شوند. قبل از اختراع ماشین چاپ برای تکثیر متون، آن‌ها را بازنویسی می‌کردند؛ با اختراع ماشین چاپ، تکثیر تسهیل شد و امکان چاپ انبوه فراهم آمد. در ادامه نگاهی به انواع چاپ خواهیم داشت که از نظر می گذرانید.
سال‌های زیادی بیشترین کاربرد ماشین چاپ، تکثیر نوشته‌ها و تصاویر ساده به‌صورت کتاب یا نشریات مختلف بود؛ به‌مرور چاپ رنگی هم به توانایی‌های چاپ اضافه شد. چاپ کتاب و نشریات مانند امروز اغلب روی کاغذ انجام می‌شد اما با توسعه تجهیزات فنی امکان چاپ روی اجسامی غیر از کاغذ مانند پارچه، فلز، سنگ، سرامیک، انواع فرآورده‌های پتروشیمی (سلفون، پلاستیک، پلی‌اتیلن PE، پی‌وی‌سی PVC، BOPP و…)، چوب، شیشه و بسیاری دیگر از مواد نیز ممکن شد.
در چند دهه اخیر سبک زندگی انسان‌ها تغییرات فراوانی کرده است. از یک‌سو با گسترش رادیو، تلویزیون و به‌خصوص اینترنت و فضای مجازی نیاز به دریافت اخبار و اطلاعات از کتاب‌ها و نشریات کمتر شده است. به‌طوری‌که برخی نشریات معروف فقط نسخه‌های الکترونیکی تولید می‌کنند و به‌مرور تیراژ روزنامه‌های چاپی در جهان رو به کاهش است. در خصوص کتاب نیز وضعیت چنین است ولی به جای آن نیازهای فروان و متنوع دیگری به وجود آمده‌اند.
طبق گزارش‌ها طی پنج سال اخیر در ایران از تیراژ کتاب کشور یک‌چهارم کاسته شده و از حدود ۲۰۰ میلیون جلد به ۱۵۰ میلیون جلد رسیده است. متوسط تعداد صفحات کتاب حدود ۲۲۰ صفحه اعلام شده که تقریباً پنجاه‌هزار تن کاغذ برای آن‌ها مصرف می‌شود. در صورتی که مصرف انواع کاغذ و مقوا در کشور بین یک و نیم تا دو میلیون تن برحسب شرایط اقتصادی متغیر است که با رونق اقتصادی و فعال شدن صنایع افزایش خواهد یافت. بیشتر مصرف کاغذ کشور برای کارتن و بسته‌بندی و سپس تبلیغات، نشریات و کتاب است. لازم به ذکر است مصرف انواع سلولز در بخش بهداشت مانند انواع دستمال‌کاغذی، پوشاک و پنبه مبحث جداگانه‌ای است.
گردش مالی صنعت چاپ و بسته‌بندی در جهان حدود ۶۰۰ میلیارد دلار و ایران سه میلیارد دلار تخمین زده می‌شود که حدود پنج درصد آن در حوزه کتاب، ده درصد انواع روزنامه و نشریات است که این دو به‌مرور در حال کاهش‌اند. حدود نیمی از گردش مالی صنعت چاپ در حوزه چاپ، بسته‌بندی و تبلیغات است.
ترکیه حدود نیمی از گردش مالی این صنعت را در غرب آسیا در اختیار دارد و ایران در منطقه رتبه چهارم یا پنجم را دارد. تراز کشور در صنعت چاپ منفی است، صادرات محصولات چاپی ناچیز و قوطی‌های فلزی چاپ شده و چندلایه‌های (تتراپک) به میزان نسبتاً زیاد وارد می‌شوند. این در حالی است که افغانستان، عراق و کشورهای آسیای میانه از توان چاپی مناسبی برخوردار نیستند و با ارتباط مناسب با آن‌ها می‌توان صادرات محصولات چاپی را افزایش داد.
اکنون تولید انواع کاغذ و مقوا در کشور از مرز یک‌میلیون تن فراتر رفته اما کماکان در تولید کاغذ تحریر با کیفیت بالا و عمر طولانی مناسب کتاب‌های ماندگار و کاغذهای اداری -که مصرف امروز کشور بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار تن است- ضعف وجود دارد.
مناطق شمالی و خوزستان بیشترین پتانسیل تولید سلولز و کاغذ را دارند. بیشترین تولید کشور در انواع مقوا و کاغذ برای تولید کارتن، روزنامه و مصارف صنعتی است. ایران در منطقه خشک و کم باران جهان قرار دارد و برای تولید چوب و طبعاً کاغذ با مشکل مواجه است. بازیافت کاغذ در کشور مورد توجه قرار گرفته و چندین کارخانه با ظرفیت‌های مختلف در این امر فعالیت دارند که تعدادی از آن‌ها در خراسان رضوی واقع شده‌اند.
با توجه به ذخایر نفت و گاز و کارخانه‌های پتروشیمی متعدد و بزرگ، تولید انواع لفاف و ورق‌ها از محصولات پتروشیمی می‌تواند از اولویت‌های کشور قرار بگیرد.
دسته‌بندی انواع چاپ بر اساس محصول
صنعت چاپ و بسته‌بندی را می‌توان به بخش‌های تخصصی متعددی تقسیم کرد البته اگر زاویه نگاه تغییر یابد تقسیم‌بندی نیز تغییر خواهد کرد. در این تقسیم‌بندی بیشتر محصول موردنظر بوده است.
چاپ‌های هویتی و امنیتی
چاپ انواع پول، چک، چک‌پول، سفته، اوراق بهادار، هولوگرام، کارت‌های اعتباری و بانکی، اوراق هویتی مانند شناسنامه، گذرنامه، گواهینامه و کارت ملی در ردیف چاپ‌های هویتی و امنیتی طبقه‌بندی می‌شوند.
این نوع چاپ برای کشورها اهمیت زیادی دارد و با دقت و حساسیت زیاد انجام و کنترل می‌شود. دستگاه‌ها، مواد اولیه و تکنیک‌های این نوع چاپ بسیار تخصصی و کنترل شده است تا امکان تقلب را به حداقل برساند. برخی کشورها امکان چاپ این اوراق را در داخل ندارند و در دیگر کشورها انجام می‌شود. اغلب نیازهای کشور در این حوزه در داخل چاپ می‌شود ولی دستگاه‌ها و مواد اولیه عمدتاً وارداتی هستند.
کارت‌های هویتی و بانکی به‌سرعت گسترش‌یافته‌اند، به طوری که امروز اغلب افراد چندین کارت داشته و در بازه‌های زمانی نیز آن را تعویض می‌کنند. چندین چاپخانه بزرگ و تخصصی در کشور فقط در این حوزه مشغول به فعالیت هستند. به‌طور مثال تولید کارت‌های هوشمند ملی و گذرنامه پروژه‌های بزرگ و مهمی هستند؛ همچنین بانک‌ها و مؤسسات اعتباری کشور سالانه ده‌ها میلیون کارت‌بانکی مصرف می‌کنند.
چاپ روی فلز
سالانه در ایران صدها میلیون انواع قوطی کنسرو، کمپوت، رب، آبمیوه و سایر قوطی‌های فلزی چاپ شده در اندازه و ابعاد مختلف مصرف می‌شود.
چاپ روی ورق‌های بسیار نازک برای بسته‌بندی لبنیات مانند کره و همچنین ورق‌های نازک برای درب‌های ظروف یک‌بارمصرف مانند ماست، زیتون و ترشی بخشی دیگر از چاپ روی فلز است که هریک با روش‌ها و تجهیزات خاص خود انجام می‌شود.
استان خراسان رضوی یکی از قطب‌های تولید صنایع غذایی بسته‌بندی شده مانند رب، کمپوت و کنسرو است و برای به‌روزرسانی این نوع چاپ می‌بایست اقدامات لازم را به عمل آورد.
چاپ و تولید پلاک انواع خودروها را نیز می‌توان کنار این مجموعه قرار داد.
چاپ روی انواع لفاف‌های غیرکاغذی
اغلب مواد اولیه این نوع لفاف‌ها در صنعت پتروشیمی تولید می‌شوند؛ سپس لفاف‌ها تولید و روی رول‌های بسیار نازک چاپ انجام می‌شود و به‌صورت تک‌لایه و یا چندلایه استفاده می‌شوند. این نوع چاپ در صنایع مختلفی مانند تولید آب‌آشامیدنی و انواع دیگر نوشیدنی، ماکارونی، چیپس، شیرینی، بیسکوئیت، شکلات و سایر تنقلات و حتی سفره‌های یک‌بارمصرف بسیار استفاده می‌شود.
چند هزار چاپخانه در ابعاد مختلف در کشور در این حوزه مشغول به کار هستند که برخی از آن‌ها صدها میلیارد تومان سرمایه و تجهیزات دارند. واردات لفاف‌های چاپ شده به کشور با توجه به سرمایه‌گذاری‌های چند سال اخیر رو به کاهش است.
چاپ روی بستر چندلایه
صنایع غذایی، دارویی و لبنیات را برای نگهداری محصولات در طولانی‌مدت و حفظ از آلودگی و عوامل محیطی در بسته‌بندی‌های چندلایه (تتراپک) نگهداری می‌کنند. مصرف کارخانه‌های کشور از انواع این قوطی‌ها سالانه چند میلیارد عدد است و واردات چند صدمیلیونی توسط واحدهای بزرگی مانند کاله، میهن، پگاه، شیرآوران، سن‌ایچ، سان استار و تک‌دانه امری عادی است. در این حوزه علیرغم فعالیت چند چاپخانه بخش عمده‌ای از نیاز کشور وارد می‌شود.
چاپ لیبل
این نوع چاپ بیشتر روی کاغذ و یا لفاف‌های پشت چسب‌دار انجام می‌شود و موردنیاز اغلب صنایع دارویی، بهداشتی، غذایی و تولیدکنندگان تجهیزات و قطعات است.
صدها چاپخانه با تجهیزات تخصصی در کشور در این حوزه فعالیت دارند. تولید کشور در چند سال اخیر در چاپ لیبل با جهش خوبی همراه بوده و دستگاه‌های متعددی در این خصوص نصب شده‌اند. واردات چند ده میلیون یورویی که در اوایل دهه ۹۰ شمسی وجود داشت اکنون تقریباً به تعادل رسیده و تنها کمی از تراز صادرات آن بیشتر است.
چاپ روی مقوا و کاغذ
بخش‌های مختلف خدماتی و صنعتی از کارتن، جعبه و قوطی‌ها برای معرفی، بسته‌بندی و نقل‌وانتقال خدمات و محصولات خود استفاده می‌کنند و این به معنی بهره‌گیری از چاپ در این رسته است.
جعبه‌های مقوایی و لفاف‌های کاغذی چاپ شده برای تمام قطعات و تجهیزات صنعتی، داروها، لوازم‌آرایشی و بهداشتی، دستمال‌کاغذی و سیگار موردنیاز است.
می‌توان گفت کارتن، جعبه و قوطی چاپ شده تقریباً برای تمام صنایع لازم و ضروری است.
ابعاد چاپخانه‌ها و دستگاه‌های چاپ این حوزه معمولاً بزرگ‌تر از تجهیزات چاپ کتاب است.
چاپ روی کاغذ و مقوا برای تولید انواع کارتن و جعبه بخش عمده‌ای از مصرف کاغذ و مقوا کشور را در برمی‌گیرد.
طبق گزارش‌ها، تنها یکی از چاپخانه‌های داخلی در این حوزه سالانه حدود ۷۰ هزار تن انواع کاغذ و مقوا را به مصرف می‌رساند که از کل کاغذ مصرفی کشور برای کتاب‌های غیردرسی که پنجاه‌هزار تن اعلام شده، بیشتر است.
چاپ کتاب و نشریات
اغلب افراد سنتی تنها از این حوزه صنعت چاپ مطلع بوده و آن را به رسمیت می‌شناسند. معمولاً چاپ روزنامه، نشریات و کتاب با تیراژ زیاد با دستگاه‌های چاپ افست رول، تیراژهای متوسط با دستگاه‌های افست ورقی و تیراژهای کم با تجهیزات تکثیر اداری و یا اصطلاحاً چاپ دیجیتال انجام می‌پذیرد. با کاهش تیراژ متوسط کتاب‌ها و توسعه چاپ‌های اداری و دیجیتال استفاده از آن‌ها به‌خصوص در چاپ کتاب‌ها در حال افزایش است.
کتاب‌های درسی کشور منحصراً توسط وزارت آموزش‌وپرورش و عمدتاً در دو چاپخانه افست و چاپ و نشر کتاب‌های درسی انجام می‌شود. چاپ کتابچه‌های تبلیغاتی و راهنما و انواع بروشور و تراکت نیز معمولاً با دستگاه‌های چاپ کتاب و نشریات (افست رول، افست ورقی و دیجیتال) چاپ می‌شود. خراسان رضوی در این حوزه چاپ رتبه دوم کشور را در اختیار دارد و ظرفیت دستگاه‌های موجود بیشتر از تیراژ سفارش‌های چاپی کتاب و نشریات است.
چاپ‌های با ابعاد بزرگ
این نوع چاپ‌ها (مثل چاپ بنر) بیشتر جنبه تبلیغاتی و اطلاع‌رسانی داشته و برای تابلوها، آویزها و مراسم استفاده می‌شود. ده‌ها هزار انواع تابلو در سراسر کشور وجود دارند که در بازه‌های زمانی نسبتاً کوتاه تعویض می‌شوند. کاربرد این نوع چاپ برای اطلاع‌رسانی و تبلیغات به‌سرعت گسترش‌یافته و هزاران دستگاه چاپ مختلف در مدل‌ها و ابعاد متنوع در کشور وجود دارند.
چاپ روی پارچه
نساجی صنعت گسترده‌ای است و چاپ روی پارچه از همان ابتدا مجزا از سایر چاپ‌های صنعتی و فرهنگی بوده است. لکن در چند سال اخیر تجهیزاتی تولید شده‌اند که روی انواع سطوح ازجمله پارچه در ابعاد مختلف چاپ می‌کنند. به‌طور مثال چاپ عکس و نوشته روی انواع پیراهن، بلوز، شلوار، تی‌شرت و کلاه در این دسته جای می‌گیرند. این دستگاه‌ها و تجهیزات ارتباط نزدیکی بین انواع محصولات و چاپ برقرار کرده‌اند.
بیشتر بخوانید: انواع چاپ روی پارچه و موارد استفاده از آن ها
چاپ روی چینی، کاشی و سرامیک
کاربرد انواع چاپ در این صنایع نیز به‌سرعت در حال گسترش است، تجهیزات تخصصی که برای این نوع چاپ موردنیاز است را اغلب کارخانه‌ها و صنایع فعال این حوزه در اختیار دارند. با عنایت به گسترش این صنایع در کشور به‌خصوص در استان‌های یزد و اصفهان طی چند سال گذشته تجهیزات فروانی به کشور وارد شده است. در استان خراسان رضوی هم چندین کارخانه از این نوع چاپ بهره‌مند هستند.
چاپ روی قطعات، تجهیزات و محصولات
چند نوع چاپ برای این بخش مورد استفاده قرار می‌گیرند. انواع محصولات و قطعات برای تعیین ویژگی‌ها و زمان ساخت از این تجهیزات بهره می‌برند؛ به‌طور مثال تمام انواع محصولات غذایی و بهداشتی نیاز به چاپ تاریخ تولید و انقضا روی بسته‌بندی خود دارند و روی اغلب قطعات نیز مشخصات آن‌ها به همین شکل درج می‌شود. اگر برای استفاده از تجهیزات روی آن‌ها راهنمای چاپی نباشد (به‌طور مثال کنترل تلویزیون و صفحه‌کلید رایانه‌ها) عملاً استفاده از آن‌ها غیرممکن یا بسیار سخت می‌شود.
چاپ‌های دقیق مانند مدارهای الکترونیکی و چاپ‌های هوشمند
با توسعه علوم فضاهای جدیدی برای صنایع به وجود می‌آید. کاربرد انواع چاپ‌های هوشمند به‌سرعت در حال گسترش است. به‌طور مثال بردهای الکترونیکی با ابعاد چند سانتی‌متر دارای صدها مدار هستند. اتصال بین اجزاء مدارها در این ابعاد با سیم تقریباً غیرممکن است اینجا است که صنعت چاپ به کمک می‌آید. این بردها با چاپ‌های خاص و دقیق که به‌اصطلاح جوهر آن‌ها نیمه‌هادی است صورت پذ‌یرفته و ارتباطات برقرار می‌شود. درواقع تکنیک چاپ در این مورد برای انتقال نوشته و تصاویر نیست بلکه انتقال جریان الکتریکی و یا موادی خاص برای آن تعریف شده است. چاپ‌های هوشمند ممکن است نسبت به برق، حرارت و امواج و حتی سایر موارد واکنش‌های متفاوتی داشته باشند و مورد استفاده قرار گیرند.
چاپ سه‌بعدی
این تکنیک جدید چند رشته‌ای است. در ابتدا ابعاد دقیق، اجزا، جنس مواد تشکیل‌دهنده شکل و جسم موردنظر تعیین می‌شود. در مرحله بعد مواد لایه‌لایه و ذره‌ذره روی هم قرار می‌گیرند تا شکل یا جسم موردنظر تولید شود. دقت در تولید و کارایی داشتن جسم تولید شده در این روش بسیار مهم است. این شیوه درواقع ترکیبی از طراحی، ریختگری، چاپ و علم مرتبط با محصول است، به‌طور مثال در این روش قطعات و محصولات صنایع مختلف حتی تجهیزات پزشکی تولید می‌شود.
جمع‌بندی
- لازم به ذکر است که تقریباً در تمام انواع چاپ‌ها مراحل مختلفی در قبل از چاپ و تکثیر و پس از چاپ وجود دارد که اغلب می‌بایست برای انجام صحیح کار و تکمیل مراحل انجام شوند؛ مثلاً طراحی و تهیه زینک در قبل از چاپ و صحافی در کتاب و نشریات در بعد از چاپ.
- به‌جز حوزه‌های چاپی ذکر شده می‌توان موارد دیگری را نیز ذکر کرد؛ همچنین تغییرات تکنولوژیک تحولاتی را در صنایع مختلف به وجود می‌آورد و سهم بازار و تأثیر هر یک تغییر پیدا می‌کند.
- هدف اصلی از بیان مختصری از محصولات و رسته‌های مختلف چاپ در این مقاله ذکر تنوع صنعت چاپ و تأثیر آن در بخش‌های مختلف علمی، صنعتی و خدماتی جامعه و تأکید بر این نکته است که ضعف و قدرت صنعت چاپ به‌سرعت به دیگر بخش‌ها سرایت می‌کند و آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد، است.
- در چند سال اخیر صنعت چاپ کشور مسیر فرسودگی را طی می‌کند. نیاز به نوسازی این صنعت و ورود ماشین‌آلات با کیفیت و روزآمد و مواد اولیه مناسب به چرخه تولید به‌شدت احساس می‌شود.
- با تغییر تکنولوژی و ورود ماشین‌آلات و نرم‌افزارهای جدید، افراد متخصص و ماهر موردنیاز هستند. آموزش از اولویت‌های همه بخش‌ها ازجمله صنعت چاپ است.
