مجید جعفری اقدم می‌گوید: صنعت نشر جهان در شوک بزرگ اقتصادی به سر می‌برد و پسلرزههای کرونا کل این چرخه را درگیر کرده است. در ایران نیز دولت و تشکل‌ها برای ادامه حیات نشر باید فکری داشته باشند.
به گزارش چاپ و نشر آنلاین به نقل از تسنیم، شیوع ویروس کرونا سایه‌ای از نگرانی و ترس را در اقتصاد جهان انداخته است، سایه‌ای که می‌رود تا موج‌های بیکاری، ورشکستگی و … را به بار بیاورد، در این میان صنعت چاپ و نشر جهان نیز آسیب بسیاری دیده است، قرنطینه‌های خانگی، تعطیلی کتابفروشی‌ها و لغو برگزاری نمایشگاه‌های بین المللی کتاب که قلب تپنده صنعت نشر در دنیا به شمار می‌روند، وضعیت را پیچیده‌تر کرده است.
در ایران نیز ۹۰ درصد فروش کتابفروشی‌ها کاهش یافته است، آن هم در ماهی که به بهار صنعت نشر معروف بود و هر ساله با برگزاری نمایشگاه کتاب تهران خونی تازه به رگ‌های نشر تزریق می‌شد. اما آیا وضعیت نشر در دنیا به همین بغرجی است که گفته می‌شود؟ آیا نمی‌توان در بلند مدت از زیر بار این فشار اقتصادی کمرراست کرد؟ مجید جعفری اقدم مدیر آژانس ادبی پل معتقد است که اقتصاد نشر به واقع در شوکی عجیب فرو رفته است و تنها یک بخش از چرخه نشر درگیر نشده است، بلکه کل این چرخه از موزرع گرفته تا مولف به پسلرزههای کرونایی دچار شده است. گفت‌وگو با مجید جعفری اقدم به شرح ذیل است:
چندی است جهان درگیر ویروس کرونا شده است و اقتصاد جهان در اغلب حوزه‌ها دچار تغییرات جدی و ضرر و زیان‌های بسیار شده است، صنعت نشر نیز از این قاعده مستثنی نیست، شاید برخی بگویند تعطیلی کتابفروشی‌ها و عدم فروش نسخه‌های فیزیکی کتاب در میان مدت نمی‌تواند چندان ضربه اقتصادی برای نشر به شمار بیاید، نظر شما در این زمینه چیست؟
بیماری کرونا بر تمام شاکله اقتصاد جهان سایه انداخته است و صنعت نشر هم به عنوان تابعی از اقتصاد نشر جهانی حتما در این شرایط به افت و خیرهایی دچار شده و خواهد شد، این پدیده در واقع نه تنها برای وضع موجود نشر جهان و ایران که برای ادامه کار در این حوزه نیز تاثیر خواهد گذاشت و تغیراتی را در ساز و کار موجود به وجود خواهد آورد.
این ضربه یا آسیبی که به اقتصاد نشر وارد می‌شود، در مقایسه با برخی حوزه‌های دیگر اقتصادی بیشتر خواهد بود، به خاطر اینکه به رفع آسیب از برخی صنعت‌ها که ارتباط مستقیمی با زندگی و سلامت مردم دارند، مردم و دولت ها توجه بیشتری خواهند کرد و لاجرم آن دسته از بازارهای اقتصادی که شاید به عنوان اولویت‌های بعدی زندگی مردم به شمار می‌آیند مغفول می‌ماند و یا اینکه دیر به فکر راهکاری برای حل مشکل می‌افتند، در اقتصاد نشر یک کشور جهان سومی مثل کشور ما این نابسامانی، این مغفول ماندن برای چارهجویی دو چندان و مضاعف خواهد بود.
از آنحایی که اقتصاد نشر کشورهای در حال توسعه مثل کشور ما در واقع به نوعی هم وابسته به حمایت‌های دولتی بوده و اقتصادهای کوچکی به شمار می‌روند. در برابر این سیل ویرانگر دوام نخواهند آورد. بنابراین مشکلات بیشتر می‌شود، از این رو خود عوامل موثر در اقتصاد نشر باید به فکر راه و چاره باشند.
در وضعیت موجود که اقتصاد نشر کشورهای دیگرهم به هم ریخته است، عمدتاً خود عوامل فعال در نشر از ناشر و موزع گرفته تا اتحادیه‌های صنفی و تشکل‌های نشر دست به کار شدند و به دنبال استراتژی‌های جدید برای رهایی از وضعیت موجود یا کمتر آسیب دیدن و همچنین ترسیم راهکاری جدید برای رهایی از وضع موجود هستند.
نمایشگاه‌های کتاب بسیاری در دنیا در یک ماه اخیر لغو شده‌اند، نمایشگاه‌هایی که هر کدام محفلی برای مبادلات رایت کتاب در سراسر دنیا بوده‌اند، این تعطیلی‌ها و به تبع از بین رفتن قرار ملاقات‌ها و فروش رایت‌ها چه اندازه برای صنعت نشر عواقب دارد؟
اگر بخواهیم چند مولفه مهم برای اقتصاد نشر تعریف کنیم، قطعا مبادلات کپی رایت یکی از مهمترین آن‌هاست، ناشران و آژانس‌های ادبی در کنار توجه به درآمدزیایی از فروش فیزیک کتاب که می‌تواند مدل‌های مختلفی مانند نسخه چاپی نسخه الکترونیکی، نسخه صوتی و … داشته باش.
بیشتر توجهشان به درآمدزایی از طریق مبادلات کپی رایت است، پس زمانی که اقتصاد نشر از یک پدیده نامیمونی مثل گسترش ویروس و بیماری کرونا متاثرمی‌شود، مبادلات کپی‌رایت نیز آسیب می‌بیند، وقتی که کتابی فروش نرود، تاثیر آن در این چرخه اقتصاد نشر از موزع گرفته تا ناشر، خالق اثر، نویسنده، تصویرگر، مبادلات خرید و فروش حق رایت کتاب‌ها و… تاثیر می‌بینند، بنابراین باید به کلیت قضیه نگاه کرد و نمی‌توان بحث خرید و فروش یا مبادلات کپی رایت را جدای از این آسیب‌ها دانست.
به عبارت دیکر افت شدید در فروش کتاب موجب افت شدید در تولید کتاب، توزیع کتاب و … می شود و این درآمد و دستمزد نویسندگان، مترجمان و تصویرگران را نیز تحت الشعاع قرار میدهد، در حوزه مبادلات رایت هم این اتفاق می‌افتد. وقتیکه فروش کتاب تضمین شده نیست، در مبادلات کپی رایت مبالغ بر اساس پیش پرداخت جزئی محسابه می‌شود و مابقی به پرداخت درصد فروش کتاب منوط می‌شود. وقتی فروش کتاب کم است، پس درآمد کسی که رایتی را واگذار کرده نیز نیز اندک است.
از سوی دیگر کسی که قصد فروش کتاب در زبان دیگر را نیز دارد، دچار ضرر و زیان شده و درآمدش اندک است، پس تاثیر کرونا بر اقتصاد نشر بر تمام چرخه است چه در بخش نرم‌افزار و چه در بخش سخت‌افزار.
وقتی که حوزه اقتصاد نشر دچار مشکل می‌شود، در واقع تمام عرصه‌ها و رویداد‌ها دچار مشکل می‌شود، یکی از این عرصه‌ها برای پرزنت کردن کتاب و قرار دادن این کالای فرهنگی در معرض توجه و اطلاع مخاطب، نمایشگاه‌های کتاب هستند، نمایشگاه‌های کتاب را در دنیا در واقع به دو نوع می‌توان تقسیم کرد، یک دست نمایشگاه‌هایی ما نمایشگاه بین‌الملی کتاب هند که درصدی از فعالیت‌های آن بین المللی است یا نمایشگاه کتاب تهران که ۳ درصد فعالیت‌هایش مربوط به بحث بین الملل و مبادلات رایت می‌شود و مابقی محلی برای عرضه و فروش کتاب است. و یک دست هم نمایشگاه‌هایی مانند ترکیه، ابوظبی و… که درصد بیشتری به فعالیت بین‌المللی و مبادلات رایت اختصاص دارد.
نوع دیگر هم نمایشگاه‌هایی که درصد زیادی از فعالیتشان متوجه موضوعات بین المللی با مبادلات رایت است، مثلاً نمایشگاه کتاب فرانکفورت به عنوان معتبرترین نمایشگاه کتاب در جهان هم به نوعی فضایی برای خود ناشران آلمانی فراهم دارد، اما ۹۰ درصد فعالیت‌هایش بین المللی است، این نمایشگاه‌ها محلی برای ارائه فعالیت‌های مرتبط با نشر جهان از جمله ملاقات و گفت‌وگوی حرفه‌ای بین ناشران در حوزه مبادلات کپی رایت یا تعریف همکاری‌های مشترک است.
وقتی این نمایشگاه‌ها لغو شوند، یا تغییر و تاخیری در برنامه‌هایشان ایجاد شود، ضرر و زیانش بر شاخه‌های دیگر نشر نیز تاثیر می‌گذارد، به عبارت دیگر با کنسل شدن نمایشگاه بین‌المللی کتاب به عنوان یکی از عرصه‌های مهم نشر جهان، ضربه سنگینی به چرخه اقتصاد نشر جهان وارد می‌شود.
برای نمونه با لغو برگزاری نمایشکاه کتاب لندن که بیش از ۲۰ هزار شرکت کننده حرفه‌ای برای مبادلات کپی رایت در آن حاضر میشوند، یا تعطیلی نمایشگاه کتاب بولونیا که ۳۰ هزار بازدیدکننده حرفه‌ای دارد و شرکت‌های انتشاراتی برای مبادلات کتاب کودک و تصویر و … در آن حاضر میشوند، شوک بزرگی به اقتصاد نشر جهان وارد می‌شود.
از همین روست که فعالان نشر در دنیا در همین روزها که قرنطینه‌های خانگی تمام نشده است، بدنبال تعریف و پیدا کردن راهکارهای جدید سازکار یافته با وضعیت موجود هستند، به نظر من بازار نشر ایران هم که به دلیل کوچک بودن، وابسته بودن به حمایت‌های دولتی، کمتر حرفه‌ای بودن، ارتباط اندک با بازارهای نشر جهانی،کم بهره بودن از مبادلات کپی رایت و… آسیب‌پذیرتر هستند، در این وضعیت بیشتر زیان خواهند دید.
پس لازم است که هم دولت که به نوعی بخش اعظم تولی‌گری نشر کشور را بر عهده دارد و هم اتحادیه‌ها و تشکل‌ها به دنبال راهکارها باشند و با مطالعه دقیق وضع موجود راهکارهایی پیدا کنند و وضعیت موجود و راهکارهای بازارهای نشر کشورهای همسایه را نیز بررسی کنند و برای برون رفت یا کمتر آسیب دیدن از وضع موجود چاره‌اندیشی کنند.
استفاده از ظرفیت نشر دیجیتال در این میان به نظر می‌رسد یکی از بهترین راهکارها برای برون‌رفت از ضربه اقتصادی باشد؟
بله، در وضع موجود با اینکه روند معمول دچار خدشه شده است، فرصت های جدیدی هم به وجود آمده است که عوامل نشر جهان سعی می‌کنند از این فرصت‌ها بهره برداری کنند. یکی از این فرصت‌ها بروزکردن سیستم توزیع است، یعنی بیشتر از آنکه مخاطب بدنبال کتاب باشد کتاب بدنبال مخاطب است. تسهیل در رساندن کتاب به مردم با توجه به اینکه اکثر مردم اوقات فراغت بیشتری دارند می‌تواند به عنوان یک راهکاری جدی مطرح باشد.
استفاده از پلتفورم‌ها هم جزو راهکاری است که می‌توان اندیشید تا مشتریان نشر را در وضعیت فعلی بیشتر کرد، این کاری است که در تمام دنیا در حالت عادی هم رخ میدهد، در حالت بحران ایبوک‌ها توزیع بیشتری پیدا کردند، برای نمونه آمازون اعلام کرده که نرخ فروش و درآمدش در این ایام در تاریخ فعالیت این فروشگاه بی‌نظیر بوده است.
تعریف کردن سیستم‌های جدید توزیع مثل استفاده از ایبوک‌ها، آئودیوبوک‌ها و … که توزیع کم هزنیه‌تر و راحت‌تری دارند در این میان می تواند مثمرثمر باشد. در روزهای اخیر بسیاری از ناشران جهان توانسته‌اند از خود موضوع کرونا سرمایه کسب کنند، تولید محتوا درباره اینکه این بیماری جیست و چه باید کرد، توانسته سود زیادی را نصیب ناشر کند، روزنامه گاردین چندی پیش در مقاله‌ای نوشته بود که چند ناشر انگلیسی از این تولید محتوا توانسته‌اند، درآمد بالایی کسب کنند.
اشاره کردید که تعطیلی نمایشگاه‌های کتاب در دنیا ضررهای اقتصادی را چند برابر کرده است، در ایران نیز تاخیر در برگزاری نمایشگاه کتاب تهران که به نظر می‌رسد منجر به لغو برگزاری شود، ضررهای ناشران را چند برابر کرده است، قطعا مبادلات رایتی نیز به سنت چند سال اخیر در نمایشگاه انجام می‌شد، که کنسل شده است و این یعنی ضرر بیشتر برای نشر ایران.
ببینید، من نمایشگاه کتاب تهران را نمایشگاه بین‌المللی نمی‌دانم یا حداقل درصد اندکی از آن را بین‌المللی می‌دانم، پس نبود این نمایشگاه در حوزه مبادلات رایت که اکثر ناشران ایرانی ورودی هم به این حوزه نمی‌کنند، چندان آسیبی به بازار نشر دنیا نمی‌رساند.
بخش بین‌الملل نمایشگاه کتاب تهران جایی است که اغلب موسسات فرهنگی و انتشاراتی دولتی و کمتر خصوصی در آن حضور پیدا می‌کنند، خارجیها هم جدای از موزعان کتاب، اغلب سفارت‌خانه ها هستند که فعالیتشان را عرضه می‌کنند، بخش کوچکی باقی می‌ماند که بازار جهانی کتاب ایران است که بیشتر به یک شوخی شبیه است تا اینکه عایدی برای نشر ایران داشته باشد، در واقع بیشتر هزنیه سوزی است، تا اینکه نفعی داشته باشد.
اما این نمایشگاه به عنوان محلی که ناشران بتوانند کتاب فروشند، برای نشر کشور مهم است و نبود آن موجب ضرر و زیان‌های بسیاری هم ناشران حرفه‌ای و هم ناشرنماها خواهد بود.
برای جبران این فرصتی که برای ناشران هر ساله پدید می‌آید اما امسال لغو شده است، هم دولت و هم اتحادیه ناشران و کتابفروشان باید راهکاری پیدا کنند که این ضرر وارده در جای دیگری جبران شود.
با توجه به مشکلات مالی و بده بستان‌های مالی که ناشران دارند، از بین رفتن درآمدی که با برگزاری نمایشگاه بدست می‌آمد، موضوع را بغرنج‌تر خواهد کرد. دولت می‌تواند در قالب وام هایی به صنعت نشر کمک کند تا این مشکلات برطرف شود یا اینکه فرصت جدیدی پیدا شود که دولت بتواند فضای دیگری فراهم کند که ناشران کتابهایشان را بفروشند.
بیشتر بخوانید:
تزریق هزینه‌های نمایشگاه کتاب به جبران ضرر ناشران
اوقات فراغت کرونایی؛ کتابخوانی را افزایش نداد
برخی از ناشران و کارشناسان برگزاری نمایشگاه کتاب به شیوه دیجیتال را به عنوان یک راهکار پیشنهاد کرده‌اند، نظر شما در این زمینه چیست؟
من زیاد مطمئن نیستم که این نسخه جوابگو باشد. مگر اینکه راهکاری اندیشیده شود که آن‌هایی که به نمایشگاه می‌آمدند و مخاطب و مشتریان بالقوه و بالفعل بودند، توجیه شوند که از شیوه برگزاری دیجیتال استقبال کنند.
