پدیدآورنده (مؤلف، مصحح، مترجم و گردآورنده) کتاب دارای دو حقوق و مالکیت هستند؛ اول حقوق معنوی (حقوق اخلاقی) و دوم حقوق مادی. حقوق معنوی به هیچ‌وجه قابل واگذاری نیست. پدیدآورنده کتاب، خالق آن است و نسبت بین خالق و مخلوق همواره برقرار است؛ اما حقوق مادی و نشر اثر، قابل انفکاک و جدایی از نویسنده است. در قوانین ایران، حقوق مادی نویسندگان، در ابتدا تا ۳۰ سال بعد از وفات نویسنده، برقرار و متعلق به ورثه نویسنده بود اما این زمان در سال ۱۳۸۹ شمسی، به ۵۰ سال افزایش یافت.
جهل و عدم اطلاع از شرایط و ضوابط حقوق پدیدآورندگان، گاهی سبب متضرر شدن نویسندگان و دیگر افراد مرتبط با چاپ و نشر کتاب میشود. در این نوشتار در ضمن نکاتی، به تبیین این دو حق پرداخته‌ایم. گردآوری اطلاعات این مقاله از طریق کتابخانه‌ای (اسنادی) انجام شده و پردازش آن به شیوه توصیفی تحلیلی صورت گرفته است.
حقوق معنوی
حق مؤلف، حمایت قانونی از پدیدآورنده یا ناشر اثر برای جلوگیری از تکثیر آن است. این قانون از دو حق پشتیبانی می‌کند: یکی حق مادی که قابل واگذاری و دیگری، حق معنوی که غیرقابل واگذاری است.
در دو مادۀ قانونی ذیل، اوصاف و ویژگی‌های حقوق معنوی ذکر شده است:
– حقوق معنوی پدیدآورنده محدود به زمان و مکان نیست و غیرقابل انتقال است؛
– نام و عنوان خود اثر نیز مانند نام و عنوان پدیدآورنده جزو حقوق معنوی پدیدآورنده است. حقوق معنوی پدیدآورنده دارای خصوصیات ذیل است:
– غیرقابل انتقال است؛
– محدود به زمان و مکان نیست.
نقل از اثرهایی که انتشار یافته است و استناد به آن‌ها به مقاصد ادبی، علمی، فنی، آموزشی، تربیتی و به‌صورت انتقاد و تقریظ با ذکر مأخذ در حدود متعارف مجاز است.
قانون ایران از اثرهایی که برای نخستین‌بار در این کشور منتشر نشده است (و در کشورهای دیگری چاپ و منتشر شده است) از نظر حقوق معنوی حمایت می‌کند و به اشخاص اجازه نمی‌دهد که به حقوق معنوی پدیدآورندگان این آثار تجاوز کنند، هرچندکه قانونگذار ایران از حقوق مادی آنان حمایت نکرده است.
طبق این ماده قانونی، کتاب‌هایی که در خارج از ایران چاپ و منتشر میشود، بدون اجازه از نویسنده یا ناشر آن‌ها، توسط مترجمان ایرانی ترجمه میشود؛ همچنین ناشران و مترجمان غیرایرانی، برای ترجمه و نشر آثار ایرانی، احتیاج به کسب اجازه از پدیدآورندگان ایرانی ندارند.
تدوین، تصحیح، تلخیص، تحشیه، تفسیر، به‌روز کردن و غیره مواردی هستند که از آثار و نوشته‌های تبدیلی محسوب شده و شرط ایجاد حق برای فاعل آن‌ها، آن است که اولاً با اجازه صاحب اثر بوده و ثانیاً کار انجام‌شده حاصل ابتکار و خلاقیت وی باشد و طبعاً حقوق وی نیز محدود به ابتکارات و افعال انجام شده توسط وی است.
مؤلّف یا هنرمند علاوه بر حقوق مالی دارای پاره‌ای حقوق و امتیازات غیرمالی است که مربوط به شخصیت او و برای حمایت از آن است. قانونگذار ایران این حقوق را تحت عنوان «حقوق معنوی» برای پدیدآورنده شناخته است. مواد ۳ و ۴ قانون حمایت مصوب ۱۳۴۸ و بعضی از حقوقدانان آن را حقوق اخلاقی نامیده‌اند.
کتاب تا حدی به ناشر تعلق دارد زیرا او پول لازم برای ویرایش و چاپ و انتشار آن را فراهم آورده است و حیثیت و سرمایه‌اش را به آن وابسته کرده است. مع هذا، کتاب فرزند معنوی نویسنده است. بی‌وجود او کتابی نیز موجود نبود.
– مالکیت معنوی ویراستار
بحث از مالکیت معنوی و حدود و ثغور آن بیشتر درباره نویسنده کتاب مطرح است و این مالکیت، تا ابد باقی است؛ برخلاف مالکیت مادی که تا ۵۰ سال بعد از مرگ نویسنده (قانون مصوب در ایران)، برای ورثه باقی خواهد بود.
علاوه بر نویسندگان، ویراستاران نیز به‌خاطره پاکیزه و روان کردن متن، دارای مالکیت (حقوق) مادی و معنوی هستند. مالکیت معنوی ویراستار چندین مرحله و درجه دارد:
– هیچ نام و نشانی در کتاب، از ویراستار نیست؛ در این مرحله مالکیت معنوی بالکل نادیده انگاشته میشود.
– فقط در مقدمه ناشر یا نویسنده، از ویراستار نام برده شده و از وی تقدیر میشود.
– ناشر در صفحه شناسنامه، نام و عنوان ویراستار را ذکر می‌کند.
در شیوه‌نامه‌ای به این مطلب تصریح شده است:
نام دست‌اندرکاران تولید فنی و هنری کتاب (ویراستار، نسخه‌پرداز، طراح و…) در صفحه‌ی حقوق (شناسنامۀ کتاب) ذکر میشود.
– در فیپا (کتابخانه ملی) نام ویراستار درج شود. در این صورت قهراً در صفحه شناسنامه هم خواهد آمد. برای ثبت عنوان ویراستار، لازم است ناشر در برگه‌ای که قبل از نشر کتاب، برای کتابخانه ملی پر می‌کند، علاوه بر نام نویسنده، قطع کتاب، تعداد صفحه، قیمت کتاب و…، نام ویراستار را هم اضافه کند.
– نام ویراستار روی جلد، ذکر شود. این مرحله برای تعداد بسیار کمی از ویراستاران است و نویسنده و ناشر برای فروش بیشتر کتاب، از آن بسیار استقبال می‌کنند؛ مانند کتاب «درآمدی جدید به فلسفه اخلاق» اثر هری جی. گنسلر با ترجمه حمیده بحرینی. ویرایش ترجمه را استاد مصطفی ملکیان به عهده گرفت و نام ایشان روی جلد کتاب درج شد؛ به‌خاطر شهرتی که آقای ملکیان در فلسفه غرب و فلسفه اخلاق دارند.
حقوق مادی
طبق قوانین حقوقی کشور ایران، در ابتدا حقوق مادی کتاب تا ۳۰ سال بعداز وفات نویسنده برای ورثه‌اش محفوظ بود اما در سال ۱۳۸۹ شمسی این زمان به ۵۰ سال ارتقا یافت:
– حقوق مؤلفان و مصنفان به کوشش دکتر علی مطهری و رأی مجلس از سی سال به پنجاه سال بعد فوت مؤلّف تغییر یافت.
اصلاحیه‌ای در سال ۱۳۸۹ در ماده ۱۲ قانون حمایت رخ داد و مدت حمایتی اثر، پس از فوت پدیدآورنده آن، از ۳۰ سال به ۵۰ سال افزایش پیدا کرد.
مقصود حق مادی است و به این معناست که تا پنجاه سال بعداز وفات نویسنده، افراد حقیقی و حقوقی، اجازه چاپ و نشر کتاب را ندارند مگر با کسب اجازه از ورثه.
– مدّت استفاده از حقوق مادی پدیدآورنده که به‌موجب وصایت یا وراثت منتقل میشود از تاریخ مرگ پدیدآورنده پنجاه سال است و اگر وارثی وجود نداشته باشد یا بر اثر وصایت به کسی منتقل نشده باشد برای همان مدت به منظور استفاده عمومی در اختیار حاکم اسلامی (ولی‌فقیه) قرار می‌گیرد.
بیشتر بخوانید: معرفی دهمین پایتخت کتاب ایران در نمایشگاه کتاب تهران ۱۴۰۴
آقای عبدالحسین آذرنگ حقوق مادی را در صورت فقدان ورثه، برای همان مدت به‌منظور استفاده عمومی در اختیار وزارت فرهنگ و هنر دانسته است.
– حق تکثیر (نشر و پخش)، تجدید چاپ و بهره‌برداری هر ترجمه‌ای با مترجم یا وارث قانونی او است. مدت استفاده از این حقوق که به وراثت منتقل میشود از تاریخ مرگ مترجم سی سال است. حقوق مذکور در این ماده قابل انتقال به غیر است و انتقال‌گیرنده از نظر استفاده از این حقوق قائم‌مقام انتقال‌دهنده برای استفاده از بقیه مدت از این حق خواهد بود. ذکر نام مترجم در تمام موارد استفاده الزامی است.
در مورد موضوع فوق دو نکته وجود دارد:
اول اینکه قانون حقوق مادی را ۳۰ سال بعداز وفات مترجم دانسته است. این مطلب (۳۰ سال) برای قوانین گذشته است و مصوبات کنونی مرجع قانونگذار در سال ۱۳۸۹ شمسی، ۵۰ سال را به رسمیت شناخته است.
دوم، در انتها چنین آمده است: «ذکر نام مترجم در تمام موارد استفاده الزامی است». این بخش، اشاره به حقوق معنوی دارد؛ یعنی هر شخص یا ارگانی که صاحب امتیاز حقوق مادی است، لازم است که حقوق معنوی را رعایت کرده و نام نویسنده / مترجم را ذکر کند.
– حق ترجمه اثر به یک زبان خارجی و بهره‌برداری از آن نیز ویژه پدیدآورنده است. گاهی ترجمه یک اثر و انتشار آن، منبع درآمد سرشار است و نباید به اشخاص اجازه داد که بدون اجازه مؤلف، اثر او را ترجمه و از این راه بهره‌برداری کنند. البته پدیدآورنده می‌تواند این حق را به غیر واگذار کند. حق اقتباس و تلخیص و تبدیل اثر به منظور ایجاد یک اثر دیگر، ویژه پدیدآورنده است؛ بنابراین هیچ‌کس نمی‌‌تواند اثری را که مورد حمایت قانون است از طریق اقتباس، تلخیص و تبدیل بدون موافقت پدیدآورنده به‌صورت دیگری درآورده و از آن بهره‌برداری کند.
– حقوق و امتیازات مالی پدیدآورنده دارای دو خصوصیت است: اولاً قابل نقل و انتقال است و ثانیاً موقت است.
– به موجب معاهده برن اثر پس از مرگ مؤلف به مدت پنجاه سال مشمول حمایت قانونی است و به موجب معاهده ژنو، به مدت ۲۵ سال.
این دو معاهده، برای سازمان‌ها و مجامع غیرایرانی است. همان‌طور که بیان شد، در ایران حقوق مادی نویسندگان، ۵۰ سال بعداز مرگ مؤلف حمایت میشود که مطابق معاهده برن است.
– سفارش‌دهنده طرح خود را به پدیدآورنده عرضه می‌کند یا احیاناً پدیدآورنده صاحب طرح اولیه بوده لیکن برای اجرا و تحقق آن نیاز به پشتیبانی مالی داشته و طی قراردادی، حقوق مادی اثرش را قبل از پدید آمدن به دیگری واگذار می‌کند. طبق ماده ۱۳ قانون حمایت مصوب ۱۳۴۸: حقوق مادی اثرهایی که در نتیجه سفارش پدید می‌آید تا سی سال از تاریخ پدید آمدن متعلق به سفارش‌دهنده است مگر آنکه برای مدت کمتر توافق شده باشد.
حقوق مادی اثر در وهله‌ی اول متعلق به نویسنده است، مگر آنکه ناشر یا مؤسسه‌ای، به نویسنده سفارش خلق اثری را دهد و حق‌الزحمه نویسنده را پرداخت کند. در این صورت، با توافق و رضایت نویسنده، تمامی حقوق مادی یا بخشی از آن به سفارش‌دهند، واگذار میشود.
– حق تکثیر یا تجدید چاپ و بهره‌برداری و نشر و پخش هر ترجمه‌ای با مترجم یا وارث قانونی او است. مدت استفاده از این حقوق که به وراثت منتقل میشود از تاریخ مرگ مترجم سی سال است.
البته همان‌طور که بیان شد، در مصوبات جدید حقوق مادی نویسندگان به ۵۰ سال ارتقا یافته است.
– طبق ماده ۱۲ قانون حمایت مصوب ۱۳۴۸، حقوق مالی پدیدآورنده قابل انتقال از طریق ارث و وصیت است.
منابع و مآخذ
- آذرنگ، عبدالحسین، ۱۳۹۳، مبانی نشر کتاب، تهران، ناشر: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، چ یازدهم.
- استینتون، الزی مایرز، ۱۳۷۵، درباره ویرایش: برگزیدۀ مقاله‌های نشر دانش (۱)، «ویراستار چگونه آدمی است و چه می‌کند؟»، زیرنظر: نصراللّه پورجوادی، مترجم: ناصر ایرانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چ سوم، ص ۳ـ۱۳.
- حسینی نیک، سیدعباس، ۱۳۹۵، کلیات حقوق نشر، تهران، نشر مجمع علمی و فرهنگی مجد، چ اوّل.
- حسینی نیک، سیدعباس، جزوات آموزشی حقوق نشر: آشنایی با قوانین و مقررات حوزۀ نشر، شورای حمایت از حقوق تألیف و نشر (چاپ نشده).
- حسینی نیک، سیدعباس، جزوات آموزشی حقوق نشر: حقوق پدیدآورنده، شورای حمایت از حقوق تألیف و نشر (چاپ نشده).
- حسینی نیک، سیدعباس، جزوات آموزشی حقوق نشر: جزوه سوم واگذاری حقوق مادی پدیدآورنده (قرارداد نشر)، شورای حمایت از حقوق تألیف و نشر (چاپ نشده).
- مختاباد، سیدابوالحسن، ۱۳۹۵، نشر و نوشتار: یادداشت‌هایی درباره کتاب و نشر، تهران، نشر خانه کتاب، چ اوّل.
- مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۹۲، شیوه‌نامه مرکز نشر دانشگاهی، ویرایش دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چ هفتم.
- مطلبی، داریوش، ۱۳۹۳، نشر کتاب: مشکلات موجود و راهکارهای پیش‌‌رو، ویراستار: سیدمرتضی مرتضایی، تهران: خانه کتاب، چ اوّل.
برگرفته از مقاله علمی با عنوان اصلی: «حقوق مادی و معنوی نویسندگان در عرصه چاپ و نشر»
دکتر علی قنبریان
مدیر انتشارات «میراث فرهیختگان»
Ali.Ghanbarian@alumni.ut.ac.ir
